Η αρχαιολόγος δρ Χρύσα Μπούρμπου και συνεπιμελήτρια της έκθεσης «Bath time! Σώμα – Νερό – Διάλογοι» που παρουσιάζεται στο νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων μας ξαναγεί στην έκθεση.
Πολύ κοντά μετά τα θυρανοίξια του νέου Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων ο χώρος υποδέχτηκε την περιοδική έκθεση «Bath time! Σώμα – Νερό – Διάλογοι». Μέσα από 137 αρχαία, μεσαιωνικά και σύγχρονα αντικείμενα και έργα τέχνης –από τις συλλογές του Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων και του MuCEM (Musée des Civilisations de l’Europe et de la Méditerranée), καθώς και άλλων μουσείων και συλλογών από την Ελλάδα και τη Γαλλία– επιχειρείται μια πρωτότυπη ιστορική και καλλιτεχνική ώσμωση και ένας συνεχής διάλογος με τις ποικίλες όψεις των διαχρονικών λουτρικών συνηθειών, ζωτικό στοιχείο των πολιτισμών της Μεσογείου.
«Το ιδιαίτερο που έχει η συγκεκριμένη έκθεση είναι ότι δεν περιλαμβάνει μόνο αρχαία αλλά και μεσαιωνικά και σύγχρονα καθημερινής χρήσης αντικείμενα όπως και έργα τέχνης. Αυτό το πάντρεμα, ο διάλογος των διαφορετικών αντικειμένων όσον αφορά την υφή, τη χρονολόγηση, το είδος, δίνει πιο ξεκάθαρα την εικόνα που θέλουμε να περάσουμε στους επισκέπτες για τη διαχρονική ιστορία της πρακτικής του λουτρού στη Μεσόγειο.
Συνήθως ο επισκέπτης μπαίνοντας σε ένα μουσείο περιμένει να βρεθεί μπροστά σε μια αρχαιολογική έκθεση αλλά εδώ θα δει μια πολύ διαφορετική σκηνογραφία» σχολιάζει μία από τις επιμελήτριες της έκθεσης, η αρχαιολόγος δρ Χρύσα Μπούρμπου (οι υπόλοιπες επιμελήτριες είναι οι δρ Ελένη Παπαδοπούλου, δρ Μιμίκα Γιαννοπούλου, Ευτυχία Πρωτοπαπαδάκη, Camille Faucourt, Florence Hudowicz, Françoise Dallemagne).
Η αναδυόμενη Αφροδίτη και η κυνηγημένη Ευρώπη
Η περιοδεύουσα έκθεση «Bath time» βασίζεται σε αρχική ιδέα των Florence Hudowicz και Camille Faucourt για το Μουσείο Πολιτισμών της Ευρώπης και της Μεσογείου (MuCEM, Μασσαλία) και παρουσίασε για πρώτη φορά την πολιτισμική και κοινωνική ιστορία του λουτρού στη Μεσόγειο στην Κρατική Πινακοθήκη του Μπάντεν Μπάντεν πριν από δύο χρόνια. Στη νέα της εκδοχή στα Χανιά διαρθρώνεται σε έξι ξεχωριστές ενότητες:
Η πρώτη παρουσιάζει τα μυθολογικά λουτρά, τα λουτρά των θεών. Η «Αρπαγή της Ευρώπης» του Ζαν-Ρενέ Γκογκέν, η «Αφροδίτη» του Παύλου Σάμιου και το ελληνιστικό αγαλμάτιο της θεάς μάς μυούν στην εμβληματική αξία του υγρού στοιχείου στη μυθολογική κοσμογονία.
Αγαλμάτιο Αφροδίτης, ©ΥΠΠΟΑ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων
Η δεύτερη ενότητα πραγματεύεται το λουτρό ως τελετουργία που συναντάμε στις διάφορες φάσεις του κύκλου της ανθρώπινης ζωής, τη γέννηση, τη βάφτιση, τον γάμο και τον θάνατο – οι υδάτινες μεταβάσεις της ζωής. Με τη «Βάπτιση του Χριστού» του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου και τα τελετουργικά αγγεία των κλασικών χρόνων προβάλλεται ο ρόλος που διαδραματίζει το νερό στις διαβατήριες τελετές της ανθρώπινης ζωής.
Η τρίτη αφορά συνήθειες υγιεινής, ομορφιάς, πολιτισμικά πρότυπα και την πρακτική του λουτρού. Οι ιδιωτικές λουτρικές συνήθειες σκιαγραφούνται στο πέρασμα των αιώνων μέσα από αρχαία, μεσαιωνικά και νεότερα αντικείμενα, προτού ξεδιπλωθεί η σημασία των δημόσιων λουτρών ως χώρων ευεξίας και κοινωνικοποίησης από την αρχαιότητα έως τα χαμάμ, με ζωγραφικά έργα της φλαμανδικής σχολής και κορυφαίων οριενταλιστών καλλιτεχνών (Ζαν-Λεόν Ζερόμ, Θεόδωρος Ράλλης).
Η τέταρτη παρουσιάζει το λουτρό στη δημόσια ζωή, η πέμπτη τα θαλάσσια μπάνια και η τελευταία την ιστορία του σαπουνιού από τη Μασσαλία στα Χανιά.
Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Η Βάπτιση του Χριστού, Ιστορικό Μουσείο Κρήτης/Δήμος Ηρακλείου Copyright: Ιστορικό Μουσείο Κρήτης | Δήμος Ηρακλείου
«Σχεδόν σε όλες τις ενότητες της έκθεσης υπάρχουν κάποια αντικείμενα από τη συλλογή του Μουσείου των Χανίων. Οπως είναι το ελληνιστικό αγαλμάτιο της θεάς Αφροδίτης στην πρώτη ενότητα που αφορά τους μύθους. Στη συγκεκριμένη ενότητα ξεκινάμε με τις απαρχές του λουτρού ως αναπόσπαστου κομματιού της κοσμογονίας και της μυθολογίας, δίνοντας έμφαση στους μύθους της αναδυόμενης Αφροδίτης από τον αφρό των κυμάτων και της Ευρώπης, η οποία πάνω στη ράχη του μεταμορφωμένου σε ταύρο Δία διασχίζει τη θάλασσα και φτάνει στην Κρήτη. Είναι η λήκυθος από τη δική μας συλλογή που απεικονίζει τον μύθο της Ευρώπης. Στην τρίτη ενότητα βρίσκονται αντικείμενα που σχετίζονται με τον καλλωπισμό, αντικείμενα καθημερινής χρήσης, όπως μυροδοχεία, ένα τσιμπιδάκι (τριχολαβίδα), χτένια, σφηκωτήρες – τα σημερινά λαστιχάκια για τα μαλλιά» σχολιάζει η επιμελήτρια.
Παύλος Σάμιος, ©ΥΠΠΟΑ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων
Μπορεί να πρόκειται για διαφορετικές ενότητες, αλλά ο τρόπος που στήθηκαν τα αντικείμενα έγινε με τρόπο ώστε αυτά να βρίσκονται σε πλήρη διάλογο μεταξύ τους. «Για παράδειγμα το αγαλματίδιο της Αφροδίτης, από το δικό μας μουσείο, στέκεται δίπλα στον πίνακα του Σάμιου με την Αφροδίτη. Ένα έργο τέχνης στέκει δίπλα στο αρχαίο και συνδιαλέγονται. Δεν δώσαμε ξεχωριστή θέση στο αρχαίο αντικείμενο, όλα είναι ισότιμα, ακόμη κι αν πρόκειται για αντικείμενα καθημερινής χρήσης που χρονολογούνται μέχρι και το 2000. Με την ίδια αγάπη τοποθετήθηκαν όλα και βάζουν το λιθαράκι τους ώστε να αντιληφθεί ο επισκέπτης μια πρακτική που γι’ αυτόν είναι καθημερινή και ίσως δεν θα φανταζόταν ότι μπορεί να γίνει αντικείμενο έκθεσης» λέει η κ. Μπούρμπου.
Στην έκθεση επιχειρείται μια πρωτότυπη ιστορική και καλλιτεχνική ώσμωση· οι ποικίλες όψεις των διαχρονικών λουτρικών συνηθειών, ζωτικό στοιχείο των πολιτισμών της Μεσογείου, βρίσκονται σε επικοινωνία.
Αρωμα σαπουνιού από τη Μασσαλία στα Χανιά
Η έκτη ενότητα της έκθεσης αφορά τις σαπωνοποιίες της Μασσαλίας και των Χανίων, την ΑΒΕΑ –η οποία είχε ιδρυθεί από Γάλλο χημικό–, και εκτείνεται χρονικά στον 19ο και τον 20ό αιώνα. «Αυτό το κομμάτι είναι πολύ ιδιαίτερο γιατί ενώνει τους δύο βασικούς διοργανωτές της έκθεσης. Η Μασσαλία είναι γνωστή για τη μεγάλη παράδοση της παραγωγής σαπουνιού και η σύνδεση με τα Χανιά προκύπτει όταν το 1889 ένας Γάλλος, ο οποίος τόσο στη Μασσαλία όσο και σε διάφορες περιοχές της Μεσογείου διατηρούσε σαπωνοποιίες, ίδρυσε στα Χανιά εργοστάσιο επεξεργασίας πυρηνέλαιου προκειμένου να το εισαγάγει στη Μασσαλία ως πρώτη ύλη για τη δική του σαπωνοποιία».
Τα εκθέματα περιλαμβάνουν γαλλικές αφίσες και αντικείμενα από τη μακρόχρονη παραγωγή του εργοστασίου της ΑΒΕΑ. «Είναι ένα σημείο της έκθεσης που συγκινεί πολύ τους επισκέπτες. Είναι σπάνιο κάποιος κάτοικος των Χανίων τα τελευταία 40 χρόνια να μη γνωρίζει το συγκεκριμένο εργοστάσιο· είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη μνήμη της πόλης. Σήμερα το γνωρίζουμε ως ABEA γιατί μετά την ίδρυσή του από τον Ιούλιο Βέις πουλήθηκε σε ντόπιους επιχειρηματίες και ονομάστηκε Ανώνυμος Βιομηχανική Εταιρεία Ανατολή. Πολλοί δούλευαν εκεί και μάλιστα θυμόμαστε στα παιδικά μας χρόνια την έντονη μυρωδιά από την καύση του πυρηνέλαιου» λέει χαρακτηριστικά.
Το Εμπορικό Επιμελητήριο της Μασσαλίας δάνεισε για την έκθεση μια σειρά αφισών του τέλους του 19ου με αρχές του 20ού αιώνα με διαφημίσεις σαπουνιών. «Καθεμία από τις αφίσες που διαλέξαμε δίνουν στοιχεία για την εποχή. Ξεχωρίζω την απεικόνιση μιας γκέισας που ανοίγει ένα ξύλινο κιβώτιο με σαπούνια Μασσαλίας και δηλώνει τη μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα της εποχής. Επίσης πολύ σημαντικής καλλιτεχνικής αξίας θεωρώ πως είναι εκείνη που έχει φιλοτεχνήσει ο καλλιτέχνης που εμπνεύστηκε την αφίσα για την ταινία “Ταξίδι στη Σελήνη” του Ζορζ Μελιές».
Διαφημιστική αφίσα σαπουνιού τουαλέτας Mikado, Γαλλία περ. 1910 (Collections CCIAMP)
Ζητώ από την επιμελήτρια να ξεχωρίσει κάποια από τα αντικείμενα της έκθεσης. «Ίσως μεγαλύτερης καλλιτεχνικής αξίας είναι ο πίνακας του Γκρέκο, ο οποίος είναι δάνειο του Δήμου Ηρακλείου στο Ιστορικό Μουσείο Ηρακλείου. Από τα άλλα θα ξεχώριζα ένα πώρινο σύμπλεγμα δύο μορφών, ενός ζευγαριού μέσα σε μια μπανιέρα, το οποίο έστειλε το ιστορικό μουσείο της Μασσαλίας. Πρόκειται για ένα είδος σήμανσης των δημόσιων ατμόλουτρων στη μεσαιωνική Γαλλία και είναι ιδιαίτερης ιστορικής αξίας. Υποδεικνύει ότι τα λουτρά δεν ήταν μόνο χώροι για μπάνιο, αλλά κάποια από αυτά λειτουργούσαν επίσης ως οίκοι ανοχής. Το συγκεκριμένο αγαλματίδιο που χρονολογείται τον 13ο αιώνα έχει σημασία και για τη διαφορετική αντιμετώπιση που είχαν τα δημόσια λουτρά στη μεσαιωνική Ευρώπη και την ανατολική Μεσόγειο. Γιατί από τον 16ο αιώνα που ξεκινάει η πανδημία της πανώλης όλα τα δημόσια λουτρά κλείνουν, ενώ τα χαμάμ που συνέχισαν την παράδοση των ρωμαϊκών και βυζαντινών λουτρών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν σταμάτησαν ποτέ».
