Ελληνικό αστυνομικό μυθιστόρημα: Αίμα, διαπλοκή και τεχνητή νοημοσύνη

Οι επίγονοι του αστυνόμου Μπέκα γράφουν τη δική τους ιστορία.

Το αστυνομικό μυθιστόρημα γεννήθηκε μαζί με τις μεγαλουπόλεις. Φωτεινές αλλά επικίνδυνες, γοητευτικές αλλά απόκοσμες, κρύβουν σε κάθε γωνιά σκοτεινά μυστικά, φονικούς ανταγωνισμούς και ανομολόγητα πάθη. Κάθε καρυδιάς καρύδι, φτωχοδιάβολοι, απατεώνες ολκής, αστοί υπεράνω πάσης υποψίας, μοιραίες γυναίκες και αρχετυπικοί ντετέκτιβ γίνονται οι ήρωες ενός νέου λογοτεχνικού είδους που αιχμαλωτίζει και συναρπάζει.

Το αστυνομικό μυθιστόρημα, που ενηλικιώθηκε στην Αμερική ξεκολλώντας από το αίνιγμα του εγκλήματος (ποιος το έκανε) και τους υπεραναλυτικούς νόες του Σέρλοκ Χολμς και του Ηρακλή Πουαρό, βαφτίστηκε στα μαύρα νερά του σκληρού ρεαλισμού και πέρασε στην εποχή των loser ντετέκτιβ που είναι πότες, τυχοδιώκτες, ακοινώνητοι, οριακές προσωπικότητες με άλυτα ψυχικά θέματα και δεν διαφέρουν από αυτούς που κυνηγούν, γι’ αυτό και τους καταλαβαίνουν.

Το νουάρ βυθίστηκε μες στη ζωή, απέκτησε κοινωνικές διαστάσεις με όλα τα κακώς κείμενα μιας κοινωνίας ρευστής, διεφθαρμένης, παρακμιακής, άνισης και άδικης σε πρώτο πλάνο. Παρεξηγημένο επί σειρά δεκαετιών ως υποδεέστερο, κατώτερο, παραφιλολογικό, το νουάρ μυθιστόρημα λαθροβιούσε στις σελίδες φτηνών εκδόσεων τσέπης, με πολλούς επιφανείς ανθρώπους των γραμμάτων να τις ξεκοκαλίζουν χωρίς να το ομολογούν, όπως ο Κορνήλιος Καστοριάδης που διάβαζε κρυφά τις νύχτες τον αγαπημένο του Τζέιμς Τσέις.

Φόνοι κάτω από τον ήλιο

Το μεσογειακό νουάρ άνθησε επίσης παίρνοντας σάρκα και οστά στη χώρα μας με τον αστυνόμο Μπέκα του Γιάννη Μαρή, που είναι εμπνευσμένος από τον αρχετυπικό επιθεωρητή Μαιγκρέ του Ζορζ Σιμενόν. Ο μικροαστός Μπέκας ξεκίνησε τη δράση του με το «Εγκλημα στο Κολωνάκι» το 1953 για να δώσει τη σκυτάλη μερικές δεκαετίες αργότερα στον αστυνόμο Κώστα Χαρίτο του πολυμεταφρασμένου Πέτρου Μάρκαρη, ενός από τους δέκα δημοφιλέστερους σύγχρονους αστυνομικούς συγγραφείς της Ευρώπης.

Η πρόσφατη έκδοση της κλασικής περιπέτειας του θεμελιωτή του σύγχρονου ελληνικού αστυνομικού μυθιστορήματος με το πασίγνωστο (και από την τηλεόραση) νουάρ «Ο θάνατος του Τιμόθεου Κώνστα» μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αγρα, επιβεβαιώνοντας το ανεξάντλητο αναγνωστικό ενδιαφέρον για τον Μπέκα και τους θρυλικούς ήρωές του, με τους οποίους συνδεόμαστε εδώ και 72 χρόνια. Πόσο μάλλον όταν στο μυστήριο και το σασπένς εμπλέκονται ένας χαμένος θησαυρός από την εποχή της ναζιστικής κατοχής, μια φασιστική οργάνωση με το όνομα «Μαύρος άγγελος» με μέλη της ευυπόληπτους εκπροσώπους της ελληνικής αστικής τάξης και όταν στις σελίδες παρελαύνουν προδότες και φονιάδες, πλούσιοι κληρονόμοι, παθιασμένοι κρυφοί εραστές, ύποπτες χήρες κι ένα αγωνιώδες οδοιπορικό από την Αθήνα της δεκαετίας του 1960 έως τα Μετέωρα, τη Μύκονο και τη Δήλο.

Στον αντίθετο πόλο, ο επίγονος του Μπέκα στη Διεύθυνση Ασφάλειας Αττικής, που ακούει στο συνηθισμένο όνομα Κώστας Χαρίτος και αγαπάει τα γεμιστά της καταπιεστικής συζύγου του και τη μοναχοκόρη του, καλείται να εξιχνιάσει τον φόνο ενός φύλακα του αρχαιολογικού χώρου της Ελευσίνας στο νέο μυθιστόρημα του Πέτρου Μάρκαρη «Η απάτη είναι το μέλλον» από τις εκδόσεις Κείμενα. Αυτήν τη φορά ο φόνος συνδέεται με την αρχαιοκαπηλία, η πολιτική ηγεσία και οι διωκτικές αρχές πιάνουν φωτιά, αλλά η έρευνα του Χαρίτου παίρνει νέες διαστάσεις όταν τρεις αρχαιολόγοι ομολογούν ότι «δανείστηκαν» κάποιες αρχαιότητες για να φτιάξουν αντίγραφα των κλεμμένων γλυπτών του Παρθενώνα με τη βοήθεια της ΑΙ.

Οι φόνοι περιπλέκουν ακόμη περισσότερο το τοπίο για τον δημοφιλή αστυνόμο που φέτος συμπληρώνει 30 χρόνια διαρκούς παρουσίας στα βιβλία και στις ζωές μας. Οπως έχει ομολογήσει ο Μάρκαρης σε συνέντευξή του, «κάθε φορά που γίνομαι έξαλλος με ένα κοινωνικό και πολιτικό ζήτημα γράφω ένα μυθιστόρημα». Γι’ αυτό δεν μας κάνει εντύπωση ότι στο τελευταίο βιβλίο του θα φτάσει μέχρι την ΑΙ σε μια εποχή που το fake συγχέεται με το αυθεντικό και λίγοι μπορούν να ξεχωρίσουν το πρωτότυπο από το αντίγραφο.

Λογοτεχνία με κύρος

Η εγχώρια αστυνομική σοδειά των τελευταίων δεκαετιών είναι ενδιαφέρουσα και παραγωγική, έτη φωτός μακριά από την καθίζηση του είδους στην αρχή της μεταπολίτευσης και σε ευθεία ανοδική πορεία από το 1990 μέχρι σήμερα. Η κοινωνική κριτική μπαίνει για τα καλά στο επίκεντρο, με πρωταγωνίστρια κυρίως την Αθήνα που λάμπει μέσα στο ιδιότυπο παρακμιακό φως της, ιδανικός καμβάς πάνω στον οποίο χτίζεται η πλοκή με τα πολλαπλώς αντιφατικά πρόσωπα και προσωπεία της. Ωστόσο η μυστηριώδης, υγρή και μεταιχμιακή μεταξύ εποχών και πολιτισμών Θεσσαλονίκη είχε την τύχη να πρωταγωνιστήσει σε μερικά σημαντικά μυθιστορήματα του είδους, όπως στο αινιγματικό «Κάσκο» του προικισμένου και πρόωρα χαμένου Σέργιου Γκάκα που κυκλοφόρησε το 2001 και σήμερα επανεκδίδεται από τις εκδόσεις Καστανιώτη.

Μια πολύπτυχη ιστορία με φόνους, εξαφανίσεις προσώπων και πολύ μυστήριο που θεωρείται «ένα από τα εμβληματικά αστυνομικά του 21ου αιώνα», όπως γράφει ο Ανδρέας Αποστολίδης στον πρόλογο της νέας συμπληρωμένης έκδοσης του εξαντλημένου εδώ και χρόνια μυθιστορήματος. Κεντρικός ήρωας είναι ο Συμεών Πιερτζοβάνης, ένας μοναχικός, αποτυχημένος και διαλυμένος από το ποτό σαραντάρης δικηγόρος, ο οποίος θέλγεται από τα πράσινα μάτια και τα χρήματα μιας όμορφης γυναίκας και γίνεται ντετέκτιβ προσπαθώντας να ξεμπλέξει το κουβάρι μιας παλιάς ιστορίας και να λύσει το μυστήριο. «Χωρίς να καταφέρει ωστόσο να σώσει απολύτως κανέναν ήρωα από την προσωπική του κόλαση, ούτε καν τον ίδιο του τον εαυτό», όπως γράφει η κριτικός λογοτεχνίας Τιτίκα Δημητρούλια, συμπληρώνοντας: «Το μυθιστόρημα του Γκάκα, τόσο κλασικό εκ πρώτης όψεως, αποτελεί στην ουσία ένα εξαιρετικό δείγμα του νέου αστυνομικού μυθιστορήματος που κατάφερε επιτέλους να προσδώσει στην αστυνομική λογοτεχνία το κύρος που επί δεκαετίες της αρνούνταν η κριτική».

Από τους νεότερους εκπροσώπους της αστυνομικής λογοτεχνίας η δυναμική γυναικεία φωνή της Ευτυχίας Γιαννάκη ξεχωρίζει σταθερά εδώ και μερικά χρόνια μαζί με τον πρωταγωνιστή της, αστυνόμο Χάρη Κόκκινο, που έγινε δημοφιλής από τις δύο τριλογίες που προηγήθηκαν (την τριλογία της Αθήνας και την τριλογία του βυθού) και ο οποίος, όπως όλα δείχνουν, ήρθε για να μείνει. Στο πρόσφατο βιβλίο της με τίτλο «Υπέροχος πόλεμος» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ικαρος συναντάμε τον Χάρη Κόκκινο στην περίπλοκη υπόθεση του θανάτου του συζύγου μιας διάσημης στιχουργού, η οποία έχει αποσυρθεί στο εξοχικό της στην Κινέττα μαζί με την οικογένειά της.

Στην εξίσωση της πολυπεπίπεδης και καθηλωτικής γραφής της Γιαννάκη μπαίνουν η αινιγματική δημοσιογράφος που έχει αναλάβει να γράψει τη βιογραφία της στιχουργού, αποσιωπήσεις ετών, συλλογικά και ατομικά τραύματα κι ένα κυνήγι φαντασμάτων, μαζί με την τοιχογραφία πτυχών της σύγχρονης ιστορίας μας. Η αγωνιώδης κατάδυση σε οικογενειακά μυστικά και αθέατα εγκλήματα είναι εμπνευσμένη από την αληθινή ζωή, όπως αναφέρει η Γιαννάκη στο σημείωμά της.

Σίριαλ κίλερ και κριτική

Ενας πρωτότυπος συνδυασμός αστυνομικού μυθιστορήματος με ιστορικά στοιχεία εκτός της ελληνικής επικράτειας αυτήν τη φορά είναι «Το μυστήριο της οικίας του μελισσουργού» του συγγραφέα-γιατρού Χρυσόστομου Ν. Καλαντζή από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα. Το τρίτο βιβλίο του, το οποίο αποτελεί ένα προσωπικό στοίχημα και όνειρο ετών, είναι απόρροια μιας συστηματικής έρευνας για την πραγματική ταυτότητα του διαβόητου σίριαλ κίλερ με το ψευδώνυμο Τζακ ο Αντεροβγάλτης. Ποιος ήταν τελικά ο εγκληματίας που έχτισε την υστεροφημία του σκορπώντας ρίγη με την αλληλογραφία του στις εφημερίδες της εποχής; Πόσο κοντά μπορεί να φτάσει η έρευνα στην αποκάλυψη της πραγματικής του ταυτότητας; Μια παράξενη ανακάλυψη σε ένα εγκαταλελειμμένο σπίτι στην αγγλική εξοχή και η μεταμοντέρνα προσέγγιση μιας «σπουδής στο κόκκινο», όπως παρομοιάζεται η νέα συγγραφική απόπειρα του Καλαντζή, αιχμαλωτίζουν τον αναγνώστη κατατάσσοντας το μυθιστόρημα ανάμεσα στα πιο ενδιαφέροντα του είδους καθώς αποτελεί επίσης έναν φόρο τιμής στους δύο μεγαλύτερους λογοτεχνικούς ερευνητές της γηραιάς Αλβιώνος.

Εξυπνη, καυστική και επιτυχημένη έμμεση παρωδία του αστυνομικού μυθιστορήματος έχει χαρακτηριστεί το «Βινούσκα» του Βαγγέλη Γιαννίση (Διόπτρα). Με πρωταγωνιστή τον Λάζαρο, υποψήφιο διδάκτορα Φιλολογίας εδώ και χρόνια, ο οποίος εργάζεται σε ένα από τα εναπομείναντα βιντεοκλάμπ με λιγοστούς πελάτες που ανήκει στην οικογένεια, αλλά είναι επίσης επαγγελματίας δολοφόνος με την κωδική ονομασία Βινούσκα για να εξασφαλίζει τα προς το ζην στην Αθήνα της μετά Covid εποχής. «Vina. Στα ρώσικα σημαίνει “τύψεις”. Αλλά μόνη της μου φαινόταν άψυχη, κενή. Οπότε αποφάσισα να την αλατοπιπερώσω λίγο» εξηγεί ο νονός-εκπαιδευτής του φιλόλογου-δολοφόνου, ο οποίος πρόσθεσε την κατάληξη ushka «σαν χαϊδευτικό» για να μαλακώνει τις αποτρόπαιες πράξεις του κατόχου του. Το καθηλωτικό crime μυθιστόρημα του Γιαννίση, που δεν αφήνει κανέναν αδιάφορο με τις ανατροπές, το σασπένς και τις σουρεαλιστικές πινελιές του, είναι ταυτόχρονα και μια βίαιη κριτική του άγριου πολιτικού και οικονομικού συστήματος που δεν επιτρέπει στη νέα γενιά να ορίσει όπως ονειρεύεται τη μοίρα και τη ζωή της.

Ο Βαγγέλης Μπέκας επιλέγει ένα δημοφιλές νησί της Ελλάδας «με κρουαζιερόπλοια και παλιά βενετσιάνικα σπίτια με κεραμοσκεπές» για να στήσει την πλοκή του τελευταίου του μυθιστορήματος με τον τίτλο «Γένεσις» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός. Η πλεκτάνη που εξυφαίνεται μαεστρικά συνδέει μια νεαρή αντεισαγγελέα, γόνο γνωστής δικαστικής οικογένειας, τη δικαστίνα μητέρα της κι ένα κύκλωμα απατεώνων που λυμαίνεται τον τουρισμό του νησιού με σωρεία παράνομων πράξεων. Η αφήγηση του Μπέκα θα μπολιαστεί με φόνους τους οποίους δεν θα εξιχνιάσει μόνος του ο αστυνόμος Αντύπας αλλά μαζί με την αντεισαγγελέα. Με τη γενικευμένη διαφθορά σε πρώτο πλάνο, ο ανανεωτικός και πάντα αιχμηρός Μπέκας θα εισαγάγει στη μυθοπλασία την τεχνητή νοημοσύνη, η οποία υπονομεύει συνειδητά την αφήγηση που συνδυάζει το μυστήριο με την κοινωνική κριτική για τα αδιέξοδα της νέας δυστοπίας.

Το πέμπτο μυθιστόρημα του Δημήτρη Σίμου που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο έχει τίτλο «Κανονικά παιδιά» και πρωταγωνιστή τον αστυνόμο Καπετάνο, ο οποίος ξεκινά έναν αγώνα δρόμου για να εξιχνιάσει μια σειρά δολοφονιών που κανείς δεν μπορεί να εξηγήσει, προσπαθώντας να προλάβει έναν αόρατο εχθρό που παίζει στο σκοτάδι. Ενας δολοφόνος που αφήνει τρεις βόλους ύστερα από κάθε έγκλημα ως υπογραφή, ως ανατριχιαστικό συμβολισμό ή ως μήνυμα, κι ένα κορίτσι που έβλεπε αυτά που οι άλλοι δεν μπορούσαν να δουν. Η αγωνία κορυφώνεται, τραύματα και μυστικά αποκαλύπτονται και οδηγούν σε μια αλήθεια που κανείς δεν είναι έτοιμος να αντικρίσει. «Εριξα μια τελευταία ματιά στον φάκελο με τις φωτογραφίες» διαβάζουμε σε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα του βιβλίου. «Κάτι στην τοποθέτηση των βόλων, στους φρικιαστικά συμμετρικούς καψαλισμένους κύκλους στις παλάμες των θυμάτων, έδειχνε πως αυτός ο άνθρωπος δεν ήταν απλώς ένας ψυχοπαθής που ήθελε προσοχή. Ηταν κάτι περισσότερο».