HotDoc.History – Γκαγκάριν: Φύγαμε! Βλέπω τη Γη… Πα-νέ-μορ-φη!

Ήταν 4 του Οκτώβρη 1957, όταν ο κόσμος ολόκληρος άκουγε έκπληκτος την ανακοίνωση του ΤΑΣΣ για την εκτόξευση του σοβιετικού πρώτου τεχνητού δορυφόρου της Γης, του θρυλικού πλέον «Σπούτνικ». Η διαστημική εποχή είχε αρχίσει. Εκατομμύρια άνθρωποι έστρεψαν τα μάτια τους στον ουρανό. Παρακολουθούσαν εκείνο το μικροσκοπικό αντικείμενο διαμέτρου 58 εκατοστών και βάρους 83,6 κιλών που αντανακλούσε τις ακτίνες του ήλιου κι άκουγαν τον ήχο του, το μπιπ-μπιπ.

Την επόμενη μέρα τα αμερικανικά ΜΜΕ κυκλοφόρησαν με πηχυαίους τίτλους: «Αυτή η ήττα πρέπει να είναι η τελευταία», «Γιατί τον εκτόξευσαν πρώτοι οι κόκκινοι;», «Η μεγαλύτερη νίκη των Σοβιέτ», «Ο θρίαμβος του κομμουνισμού», «Τερματίσθηκε η εποχή της αυτοπεποίθησής μας» κ.ά.

Οι εκπλήξεις κι ο θαυμασμός συνεχίσθηκαν. Σ’ ένα μήνα, στις 3 του Δεκέμβρη του 1957, με  τον «Σπούτνικ-2», εκτοξεύθηκε η σκυλίτσα «Λάικα», ενώ οι Αμερικανοί  είχαν καταφέρει να στείλουν δορυφόρο βάρους μόλις 14,1 κιλών. Τέλος, έφτασε η 12η Απριλίου 1961, η μέρα που θα διατηρηθεί στη μνήμη όλων των γενεών. Ο πρώτος άνθρωπος στο διάστημα. Και σαν σήμερα θυμάμαι, 15χρονος τότε, τους τεράστιους τίτλους των εφημερίδων και  το χαμογελαστό πρόσωπο που έμελλε να γίνει οικείο για όλους τους ανθρώπους του πλανήτη μας. Ήταν ο Γιούρι Γκαγκάριν!

Πως όμως φτάσαμε ως εκεί και ποιοι ήταν οι γνωστοί, αλλά και οι αθέατοι ήρωες αυτού του επιτεύγματος;

Ο Γκαγκάριν μπαίνει στο ασανσέρ και ανεβαίνει στην κορυφή του πυραύλου, όπου βρίσκεται το διαστημόπλοιό του «Βοστόκ-1»

Η αρχή: Σεργκεί Κορολιόφ

Όταν μετά την εκτόξευση του «Σπούτνικ» η ειτροπή των βραβείων Νόμπελ απευθύνθηκε στον ηγέτη της ΕΣΣΣΔ Ν.Σ.Χρουστσόφ ζητώντας του το όνομα του αρχιμηχανικού του προγράμματος εκείνος απάντησε: «Δεν υπάρχει αρχιμηχανικός. Κατασκευαστής του πυραύλου είναι ολόκληρος ο σοβιετικός λαός και πεδίο εκτόξευσης η βάση του σοσιαλισμού».

Την ώρα που το αεροπλάνο που μετέφερε τον Γκαγκάριν στις 14 Απριλίου 1961 προσγειώθηκε στο αεροδρόμιο Βνούκοβο τα φλας των δημοσιογράφων και οι κάμερες, στραμένες στο μεγάλο ήρωα, προσπέρασαν αδιάφορα τον άνθρωπο που κατέβηκε με τη σύζυγό του από το αεροπλάνο και κάθησε σε ένα από τα τελευταία αυτοκίνητα της συνοδείας. Όταν η πομπή έφτασε διασχίζοντας το πλήθος στην Κόκκινη Πλατεία, ο άνθρωπος αυτός δεν μπόρεσε να περάσει κι έτσι γύρισε σπίτι και καθισμένος μπροστά στην τηλεόραση παρακολούθησε την τελετή.

Κάποιοι τον ήξεραν σαν «καθηγητή Κ. Σεργκέγιεφ» από τα άρθρα του στην «Πράβντα», σε άλλους ήταν παντελώς άγνωστος. Το πραγματικό του όνομα, που θα μείνει για πάντα χαραγμένο στην ιστορία, έγινε παγκόσμια γνωστό την 14η Ιανουαρίου 1966, όταν άφησε την τελευταία του πνοή σε νοσοκομείο της Μόσχας, σε ηλικία μόλις 59 ετών. Ήταν ο Σεργκέι Παύλοβιτς Κορολιόφ, η ψυχή κι η καρδιά του διαστημικού προγράμματος της ΕΣΣΔ.

Ο Σεργκέι Κορολιόφ γεννήθηκε στις 12 Ιανουαρίου 1907 στην πόλη Ζιτόμιρ της Ουκρανίας, σε οικογένεια δασκάλων της Ρωσικής γλώσσας. Επειδή οι γονείς του χώρισαν από τα δυο μέχρι τα δέκα χρόνια του έζησε στην πόλη Νέζινο κοντά στο Κίεβο, ενώ από το 1917 μετακόμισε στην Οδησσό για να ζήσει με την μητέρα του και τον πατριό του. Εκεί άρχισε σπουδές, αρχικά στο Γυμνάσιο και στη συνέχεια, το 1922-1924 σε επαγγελματική σχολή. Το 1921 γνωρίσθηκε με του πιλότους της υδρολογικής υπηρεσίας κι άρχισε από τότε να ασχολείται συστηματικά με τα αεροπλάνα και την κατασκευή τους.

Ο Κορολιόφ δίνει τις τελευταίες συμβουλές και αποχαιρετά τον Γκαγκάριν στο Μπαϊκονούρ

Εκείνη την εποχή πέφτουν στα χέρια του οι πεντασέλιδες σημειώσεις του επαναστάτη Νικολάι Ιβάνοβιτς Κιμπάλτσιτς. Βρέθηκαν το 1918 στα αρχεία της διαβόητης «Οχράνα», της μυστικής αστυνομίας του τσάρου. Τις είχε γράψει στις 23 Μαρτίου 1881, φυλακισμένος για την απόπειρα δολοφονίας κατά του τσάρου Αλέξανδρου Β΄, λίγες μόνο μέρες πριν τον απαγχονισμό του. Οι σημειώσεις είχαν τον τίτλο «Σχέδιο αεροπλοϊκής συσκευής» και για πρώτη φορά πρότειναν την κατασκευή κινητήρα προώθησης, παριγράφοντας μάλιστα και το καύσιμο που έπρεπε να χρησιμοποιηθεί, συμπιεσμένη πυρίτιδα. 

Τα μάτια του νεαρού Σεργκέι έλαμψαν. Ναι, ο προσορισμός του ήταν ο ουρανός και, γιατί όχι, πιο πέρα… Έτσι θα βρεθεί την περίοδο 1924-1926 στο Πολυτεχνείο του Κιέβου και στη συνέχεια στην Ανώτατη Τεχνική Σχολή της Μόσχας. Συνεχίζει την ενασχόλησή του με την αεροπορία, παίρνει δίπλωμα κατασκευαστή ανεμοππλάνων, δίπλωμα πιλότου και, όντας ακόμη φοιτητής,  συμμετέχει στο σχεδιασμό και την κατασκευή ελαφρών αεροπλάνων και ανεμοπλάνων.

Η δεκαετία του 1920 είναι καθοριστική για τις διαστημικές έρευνες. Εκδίδονται η μια μετά την άλλη οι εργασίες του Κονσταντίν Εντουάρντοβιτς Τσιολκόφσκι, του Φυσικού, δάσκαλου στην Καλούγκα, 160 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Μόσχας. Από τα νεανικά του χρόνια ασχολείται με τους κινητήρες προώθησης, αλλά κανείς δεν τον προσέχει. Αλλάζουν τα πράγματα όταν έρχεται η καινούρια εξουσία μετά την Οχτωβριανή επανάσταση. Έτσι εκδίδονται και γίνοντα προσιτά πολλά έργα του.

Την Άνοιξη του 1929 στα χέρια του Κορολιόφ έπεσε το βιβλιαράκι του Τσιολκόφσκι «Η εξερεύνηση του παγκόσμιου χώρου με προωθητικές συσκευές». Άρχισε να το διαβάζει και δεν μπορούσε να το αφήσει, θυμάται η γυναίκα του. Κατάλαβε, δεν ήταν μόνο ο Κιμπάλτσιτς, μπορούμε να πετάξουμε, όχι μόνο με ανεμοπλάνα και αεροπλάνα, όχι μόνο στα όρια της ατμόσφαιρας! Το συζητάει με όλους. Το Φθινόπωρο πάει και στην Καλούγκα να δει τον Τσιολκόφσκι. 

Αρχίζει σιγά – σιγά να σκέφτεται τον τρόπο υλοποίησης του ονείρου. Τότε γνωρίζεται με τον Σοβιετικό, Λιθουανικής καταγωγής, μηχανικό Φρίντριχ Αρτούροβιτς Τσάντερ και μαζί κατασκευάζουν τον πρώτο βαλλιστικό πύραυλο με υγρά καύσιμα. Στις 13 Αυγούστου 1933, λίγους μήνες μετά το θάνατο του Τσάντερ, πραγματοποιείται με επιτυχία η πρώτη δοκιμή. Με την καθοδήγησή του δημιουργούνται και δοκιμάζονται ρουκέτες και πύραυλοι διάφορων τύπων. Σαν αποτέλεσμα των προσπαθειών του ιδρύεται το Επιστημονικό Ερευνητικό Ινστιτούτο Πυραύλων και αναλαμβάνει τη θέση του υποδιευθυντή, θέση που θα εγκαταλείψει μετά από διαφωνίες για να αναλάβει διευθυντής Τμήματος του Ινστιτούτου.

Την πολλά υποσχόμενη αυτή πορεία ήρθε να διακόψει βάναυσα το κύμα συλλήψεων στελεχών του Ινστιτούτου, μεταξύ αυτών και του Κορολιόφ με την κατηγορία του σαμποτάζ. Πέρασε από φυλακές και στρατόπεδα συγκέντρωσης, δούλεψε σε ορυχεία χρυσού για να καταλήξει τελικά στη Μόσχα, πάντα κρατούμενος, στο εργαστήριο του Τούπολεφ, που, όντας κι αυτός κρατούμενος, καθοδηγούσε το σχεδιασμό από κρατούμενους επιστήμονες αεροπλάνων και ρουκετών. Ακολούθησαν κι άλλα, παρόμοια εργαστήρια, μέχρι την πρόωρη απελευθέρωσή του, χωρίς δικαίωση, το 1944. Η επίσημη αποκατάστασή του ήρθε μόλις το 1957, μετά την εκτόξευση του «Σπούτνικ».

Τα τελευταία χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου οι συμμαχικές δυνάμεις έδειχναν μεγάλο ενδιαφέρον για τους γερμανικούς πυραύλους V-2, που εκτοξεύονταν ενάντια στη Μεγάλη Βρετανία.  Έτσι, στις αρχές Απριλίου 1945, πριν ακόμη λήξει ο πόλεμος, οι Αμερικανοί έφτασαν στο εργοστάσιο Mittelwerke που βρισκόταν στο Nordhausen της Θουριγγίας. Ήξεραν καλά τι περίμεναν να βρουν, μιας και είχαν παραδοθεί ήδη ο Βέρνερ Φον Μπράουν και όλο το επιτελείο του. Έτσι παρά το χάος που αντίκρυσαν κατάφεραν να μεταφέρουν 100 τόνους υλικών, εξαρτήματα για 100 περίπου πυραύλους, μηχανήματα και ολόκληρο το πολύτιμο αρχείο. Δυο μήνες αργότερα οι Αμερικανοί παρέδωσαν αυτά τα εδάφη στους Σοβιετικούς, ανταλλάσσοντας τα με το Δυτικό Βερολίνο.

Επικεφαλής της Σοβιετικής ομάδας που αναλαμβάνει να εξετάσει το εργοστάσιο, είναι ο ταγματάρχης Μπορίς Γιεφσέεβιτς Τσερτόκ, μηχανικός ειδικός στον τομέα πριν τον πόλεμο, που έμελλε να γίνει το δεξί χέρι του Κορολιόφ και να τιμηθεί με πολλά από τα ανώτατα παράσημα της ΕΣΣΔ. 

Ο Τσερτόκ κατάλαβε ότι αυτά που απέμειναν στο εργοστάσιο ήταν πολύ λίγα, αλλά όχι άχρηστα. Έτσι συγκέντρωσε Γερμανούς ειδικούς, έφερε και τους αντίστοιχους Σοβιετικούς. Ανάμεσά τους κι ο Κορολιόφ, που ανέλαβε τη διεύθυνση  του εργαστηρίου που στήθηκε εκεί. Μετά από μερικούς μήνες εντατικής δουλιάς ο Κορολιόφ καταφέρνει να συναρμολογήσει 11 πυραύλους V-2 και να τους μεταφέρει στη Σοβιετική Ενωση. Εκεί, τον Αύγουστο του 1946 αναλαμβάνει επικεφαλής νεοσύστατου εργαστηρίου σχεδιασμού βαλλιστικών πυραύλων. Πρώτος στόχος η κατασκευή πυραύλου ανάλογου του V-2 αλλά με μεγαλύτερο βεληνεκές, αντί για 320 χλμ. στα 600 χλμ. 

Ο νέος πύραυλος, με την ονομασία Ρ-1 θα δοκιμασθεί με απόλυτη επιτυχία το 1948, αλλά ο Κορολιόφ έχει σχεδιάσει ήδη τα επόμενα μοντέλα, που σε μικρό χρονικό διάστημα θα υλοποιηθούν με επιτυχία. Ενδιαφέρον έχει και το εξής  γεγονός.  Το 1946 κάποιοι Σοβιετικοί επιστήμονες, που έχουν κι αυτοί μελετήσει τον V-2, στέλνουν επιστολή στην ηγεσία προτείνοντας σχέδιο αποστολής ανθρώπου στο διάστημα. Ο Στάλιν απαντά: «Η μισή χώρα κείτεται σε ερείπια, περιμένετε 7-8 χρόνια μέχρι να σηκωθούμε». Πάντως δεν θα ξεχάσει την πρόταση και θα υπογράψει τη διαταγή για την κατασκευή του μοντέλου Ρ-7 από τον Κορολιόφ λίγες εβδομάδες πριν το θάνατό του.

Το μοντέλο αυτό ήταν αποφασιστικό για τη συνέχεια. Κατασκευάζοντας τον πύραυλο Ρ-7, που αποτέλεσε τη βάση για τον πύραυλό «Βοστόκ» που έμελλε να στείλει τον άνθρωπο στο διάστημα, οι Σοβιετικοί σκόπευαν ταυτόχρονα να δημιουργήσουν ένα πρωτόγνωρο μέχρι τότε για την ανθρωπότητα μέσο μεταφοράς οπλικών συστημάτων, έναν διηπειρωτικό βαλλιστικό πύραυλο. Εκείνη την εποχή η ΕΣΣΔ είχε καταφέρει να κατασκευάσει την βόμβα υδρογόνου, αλλά αν δεν είχε τη δυνατότητα να τη μεταφέρει στο στόχο θα ήταν άχρηστη. Οι Αμερικανοί είχαν στη διάθεσή τους τα βαριά βομβαρδιστικά Β-52 και είχαν δημιουργήσει περιμετρικά της ΕΣΣΔ στρατιωτικές βάσεις, από τις οποίες  μπορούσαν να πλήξουν οποιαδήποτε πόλη., ενώ οι Αμερικανικές πόλεις ήταν εκτός ακτίνας δράσης των σοβιετικών βομβαρδιστικών.

Ετσι, υπό την καθοδήγηση του Κορολιόφ, σχεδιάστηκε και άρχισε να δοκιμάζεται το 1957 ο διώροφος πύραυλος Ρ-7, που μπορούσε να μεταφέρει φορτίο 3,7 τόνων σε απόσταση 8500 χιλιομέτρων και να πλήξει στόχο με ακρίβεια 10 χιλιομέτρων. Με τη βοήθεια ενός τροποποιημένου μοντέλου αυτού του πυραύλου τέθηκαν σε τροχιά οι πρώτοι τεχνητοί δορυφόροι. Παράλληλα άρχισε να σχεδιάζεται, στη βάση του Ρ-7 ο τριώροφος πύραυλος «Βοστόκ» με τελικό στόχο την έξοδο του ανθρώπου στο διάστημα. Ο πύραυλος αυτός είχε μήκος 38,2 μέτρα, διάμετρο 10,3  μέτρα,  βάρος κατά την εκκίνηση 287 τόνους και χρησιμοποιούσε υγρά καύσιμα.

Οι πρώτες δοκιμές του «Βοστόκ» στα τέλη του 1958 δεν στέφθηκαν με επιτυχία. Η πρώτη επιτυχημένη έγινε στις 3 Ιανουαρίου 1959. Ήταν ο πρώτος στην ιστορία πύραυλος, που ξεπερνώντας τη δεύτερη διαστημική ταχύτητα έβγαλε συσκευή έξω από το πεδίο βαρύτητας της Γης. Ήταν το «Λούνα 1», που, αφού έστειλε πολύτιμες πληροφορίες, έγινε, τελικά, τεχνητός δορυφόρος του Ήλιου. 

Ενας κρατήρας στο σημείο πτώσης του Μιγκ-15 το οποίο επισκέπτονται οι συγγενείς του Γκαγκάριν και του Σεριόγκιν

Οι μέθοδοι υπολογισμού

Για όλες αυτές τις εκτοξεύσεις, αλλά και για τις επόμενες, ειδικά για την αποστολή του ανθρώπου στο διάστημα, είναι σαφές πως απαιτούνταν πολύπλοκοι υπολογισμοί. Είναι, όμως, γνωστό, πως από τα τέλη της δεκαετίας του 1940 η σοβιετική ιδεολογία είχα ανακηρύξει την «Κυβερνητική» σε «αστική, αντιδραστική ψευδοεπιστήμη». Παρόλα αυτά στην ΕΣΣΔ αναπτύσσονται υπολογιστικά συστήματα. Ο πρώτος υπολογιστής δημιουργείται το 1948. То 1953 κατασκευάζεται και εγκαθίσταται στο Υπολογιστικό Κέντρο των Ενόπλων δυνάμεων ο υπολογιστής «Στρελά» (Βέλος). Καταλαμβάνει 300 τετραγωνικά μέτρα και εκτελεί 2000 πράξεις το δευτερόλεπτο. Άκρως ικανοποιητικώς για την εποχή του. Στο Κέντρο αυτό γίνονται και οι υπολογισμοί για την πτήση του ανθρώπου. Γίνονται νύχτα για λόγους μυστικότητας, για να μην ανιχνευθούν τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του.

Αξίζει εδώ να αναφέρουμε, ότι η ανάπτυξη υπολογιστών για στρατιωτικούς και επιστημονικούς σκοπούς εξελίσσεται με  απόλυτη επιτυχία. Είναι χαρακτηριστικό, ότι ο σοβιετικός υπολογιστής BESM-6 που θα χρησιμοποιηθεί για την κοινή αποστολή «Σογιούζ» – «Απόλλων» το 1975 θα αποδειχθεί κατά τους υπολογισμούς πιο γρήγορος από τον αμερικανικό. Αυτή όμως η πορεία για πολλούς λόγους, που δεν είναι του παρόντος, δεν συνεχίστηκε.

Η πρώτη ομάδα κοσμοναυτών

Ακολούθησαν κι άλλες αποτυχημένες δοκιμές του πυραύλου «Βοστόκ» μέχρι να τελειοποιηθεί. Είχε γίνει πλέον σαφές, πως έπρεπε να αρχίσουν οι προετοιμασίες για την αποστολή του πρώτου ανθρώπου στο διάστημα. Αρχές του 1959 η Κ.Ε. του ΚΚΣΕ και το Υπουργικό Συμβούλιο αποφασίζουν να συγκροτηθεί ομάδα κοσμοναυτών. «Γι’ αυτό το σκοπό, είπε ο Κορολιόφ, καλύτερα είναι να εκπαιδευθούν πιλότοι. Και κυρίως πιλότοι αεριωθούμενων καταδιωκτικών. Αυτοί οι πιλότοι είναι πολύ ικανοί. Πετούν σε μονοθέσια γρήγορα αεροπλάνα. Είναι και πιλότοι και πλοηγοί και ασυρματιστές και μηχανικοί…»

Αποφάσισαν η ηλικία των πιλότων να είναι γύρω στα 30, το ύψος όχι μεγαλύτερο από 1,70 μέτρα και το βάρος τους μέχρι 70 κιλά. «Πόσοι μας χρειάζονται;» ρώτησαν τον Κορολιόφ. «Πολλοί» απάντησε εκείνος. «Μα οι Αμερικανοί επέλεξαν επτά άτομα». «Αυτοί επέλεξαν επτά, εμάς μας χρειάζονται πολλοί» απάντησε και πάλι. Έτσι στα μέσα του 1960 σχηματίζεται η πρώτη ομάδα κοσμοναυτών, αποτελούμενη από 16 πιλότους διαφόρων όπλων. Ο μικρότερος είναι 23 ετών και ο μεγαλύτερος 34. Το καλοκαίρι του ίδιου χρόνου επιλέγονται έξι από αυτούς και αρχίζουν να ετοιμάζονται για την πρώτη πτήση στην πόλη Ζουκόφσκι στα περίχωρα της Μόσχας. Τα ονόματά τους: Γκαγκάριν, Τιτόφ, Νελιούμποφ, Νικολάγιεφ, Μπικόφσκιι και Ποπόβιτς.

Οι προετοιμασίες για την πτήση συνεχίζονται εντατικά. Η στιγμή πλησιάζει. Στις 5 Απριλίου 1961 και οι έξι υποψήφιοι φτάνουν στο . Η εκτόξευση έχει προγραμματισθεί για τις 11-12 του μήνα. Ποιος θα είναι ο πρώτος; Οι υποψήφιοι δεν ξέρουν ακόμη τίποτε. Από τις 18 Ιανουαρίου, όμως, όταν έγινε η τελευταία δοκιμασία των υποψηφίων, είχε ήδη διαμορφωθεί η πρόταση. Στις 8 Απριλίου η Κρατική Επιτροπή συνεδριάζει κεκλεισμένων των θυρών για να πάρει την τελική απόφαση. Η αρχική πρόταση γίνεται δεκτή και ανακοινώνεται. Θα πετάξει ο Γιούρι Γκαγκάριν, ο Τιτόφ θα είναι αναπληρωματικός και οι Νελιούμποφ και Νικολάγιεφ εφεδρικοί. Η εκκίνηση έπρεπε να γίνει τις πρωινές ώρες της 12-ης Απριλίου.

Ο Γιούρι Γκαγκάριν, πιλότος, λοχαγός της αεροπορίας του ναυτικού, γεννήθηκε στις 9 Μαρτίου 1934 στο ρωσικό χωριό Κλούσινο, της περιοχής Σμολένσκ, στο δυτικό τμήμα της ΕΣΣΔ. Όπως αφηγείται ο Ράουσενμπαχ, ένας από τους στενούς συνεργάτες του Κορολιόφ, ο Γκαγκάριν διακρινόταν για τη μετριοφροσύνη και την ευγένειά του, για την εξαιρετική μνήμη και την ικανότητά του να διακρίνει κάθε λεπτομέρεια, να αντιδρά γρήγορα. Είχε ιδιαίτερη κλίση στα Μαθηματικά και τη Μηχανική του διαστήματος. Τον εκτιμούσαν και τον σέβονταν όλοι οι συνάδελφοί του. Ο Κορολιόφ τον ξεχώρισε αμέσως κι αυτό έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην τελική επιλογή.

Ο Κορολιόφ καθοδήγησε το σοβιετικό διαστημικό πρόγραμμα. Είχε συλληφθεί το 1938 με την κατηγορία του σαμποτάζ

Η πτήση

Το βράδυ της 11ης Απριλίου ο Γκαγκάριν κι ο Τιτόφ κοιμήθηκαν σε ένα σπιτάκι, όχι πολύ μακριά από το σημείο εκτόξευσης. Και στους δυο συνέδεσαν διάφορες συσκευές μέτρησης για να παρακολουθούν διαρκώς τις ζωτικές τους λειτουργίες. Παρά την δικαιολογημένη αγωνία και οι δυο κοιμήθηκαν καλά. Οι προετοιμασίες υπό την επίβλεψη του Κορολιόφ συνεχίζονταν όλη νύχτα  Οι έλεγχοι γίνονταν ξανά και ξανά. Το Μπαϊκονούρ ζούσε πρωτόγνωρες στιγμές. Στις 5:00 το πρωί, ώρα Μόσχας, αρχίζει ο εφοδιασμός του πυραύλου με καύσιμα.

Τον Γκαγκάριν και τον Τιτόφ τους ξύπνησαν στις 5:30. Μετά τη γυμναστική το πρωινό. «Διαστημικές» τροφές σε σωληνάρια. Πουρές από κρέας, μαρμελάδα από φρούτα του δάσους και καφές. Ο Γιούρι δεν άντεξε. «καλά αυτά τα φαγητά για τις συνθήκες έλλειψης βαρύτητας, αλλά στη Γη, αν τα τρως, γρήγορα θα τα τινάξεις».

Στις 6:00 πραγματοποιείται η συνεδρίαση της Κρατικής Επιτροπής. Το πόρισμα σύντομο και περιεκτικό: «Παρατηρήσεις δεν υπάρχουν, όλα είναι έτοιμα, ερωτήματα δεν υπάρχουν, να γίνει η εκτόξευση». Την ίδια ώρα φτάνει στο σημείο εκκίνησης η ομάδα των γιατρών. Έρχονται και τα τρόφιμα και τοποθετούνται στο σκάφος. 

Εν τω μεταξύ φορούν το σκάφανδρο πρώτα στον Γκαγκάριν και στη συνέχεια στον Τιτόφ. Τα σκάφανδρα έχουν έντονο πορτοκαλί χρώμα. Τότε βλέπουν ότι κάτι λείπει. Στα γρήγορα, με κόκκινη μπογιά, γράφουν πάνω στα κράνη CCCP (ΕΣΣΔ) για να καταλάβουν οι κάτοικοι στο σημείο προσγείωσης ότι δεν είναι ξένοι κατάσκοποι. Μόλις ο Γιούρι ετοιμάζεται οι εργαζόμενοι του ζητούν αυτόγραφο. Ο Γκαγκάριν τα χάνει. Πρώτη φορά του συμβαίνει. Οι κοσμοναύτες βγαίνουν από το σπιτάκι. Τους περιμένει ο Κορολιόφ. Είναι κουρασμένος και ανήσυχος. Δεν κοιμήθηκε όλη νύχτα. Αργότερα ο Γκαγκάριν θα διηγηθεί: «Μου έδωσε κάποιες συμβουλές και οδηγίες, τις οποίες ποτέ πριν δεν είχα ακούσει και που ίσως μου χρειάζονταν κατά την πτήση. Μου φάνηκε ότι όταν μας είδε και μας μίλησε πήρε λίγο πάνω του».

Σε λίγα λεπτά το γαλάζιο λεωφορείο με τους κοσμοναύτες ξεκίνησε για το σημείο εκτόξευσης. Ξαφνικά, λίγες εκατοντάδες μέτρα πριν το τέρμα η αγωνία και το άγχος δημιουργούν προβλήματα. Το λεωφορείο σταματά. Ο Γκαγκάριν βγαίνει, ανοίγει τη το σκάφανδρο και «βρέχει» τον δεξί μπροστινό τροχό. Από τότε και μέχρι σήμερα, όλοι οι κοσμοναύτες, στο ίδιο ακριβώς σημείο, πριν από κάθε εκτόξευση, επαναλαμβάνουν την ίδια «διαδικασία». Στις 6:50 το λεωφορείο φτάνει στη βάση του πυραύλου. Ο Γκαγκάριν κι ο Τιτόφ βγαίνουν. Όλοι γύρω είναι συγκινημένοι. Όλοι θέλουν ν’ αγκαλιάσουν τον Γιούρι. Ο Νικολάγιεφ ξεχνάει ότι ο Γκαγκάριν φοράει το σκάφανδρο κι αγκαλιάζοντάς τον χτυπάει το κούτελο στο γείσο του κράνους με αποτέλεσμα ένα τεράστιο καρούμπαλο να φυτρώσει στο μέτωπό του.

Μετά την αναφορά στον επικεφαλής της Κρατικής Επιτροπής ο Γκαγκάριν διαβάζει μια δήλωση για τον τύπο. Μπαίνει στο ασανσέρ και ανεβαίνει στην κορυφή του πυραύλου, όπου βρίσκεται το διαστημόπλοιό του «Βοστόκ-1». Σηκώνει και τα δυο του χέρια, χαιρετάει και μπαίνει στο σκάφος.

Τα διαστημόπλοια της σειράς  «Βοστόκ» άρχισαν να προετοιμάζονται το 1950 υπό την καθοδήγηση του μηχανικού Μιχαήλ Τιχονράβοφ και να κατασκευάζονται από το 1961. Πριν από την 12-η Απριλίου είχαν ήδη πραγματοποιηθεί επτά δοκιμές, οι 2 με κούκλες στο μέγεθος του ανθρώπου. Το σκάφος ζύγιζε συνολικά 4,73 τόνους, είχε μήκος 4,4 μέτρα και μέγιστη διάμετρο 2,43 μέτρα. Στο άκρο του είχε το σφαιρικό θαλαμίσκο καθόδου βάρους 2,46 τόνων και διαμέτρου 2,3 μέτρων. Η θερμική μόνωση ζύγιζε περίπου 1,4 τόνους. Ο θαλαμίσκος καθόδου δεν διέθετε σύστημα απαλής προσγείωση και ο κοσμοναύτης έπρεπε, σε μεγάλο ύψος από την επιφάνεια του εδάφους να εκτιναχθεί και να πέσει με αλεξίπτωτο.

Την ίδια ώρα το πρακτορείο ΤΑΣΣ έχει προετοιμάσει τρεις ανακοινώσεις. Μία για την περίπτωση επιτυχούς έκβασης, μία για την περίπτωση που θα χρειαστεί πολύ χρόνος για την αναζήτηση του κοσμοναύτη και μία για την περίπτωση που τα πράγματα δεν θα πάνε καλά.

Ο Γκαγκάριν μπαίνει στο σκάφος. Στις 7:10 αρχίζει η επικοινωνία του σκάφους με το τμήμα χειρισμών. Μετά το κλείσιμο της πόρτας του «Βοστόκ-1» διαπιστώνεται ότι δεν λειτουργεί ο αισθητήρας ερμητικότητας. Γύρω στις 8 ανοίγει ξανά η πόρτα, επισκευάζεται και κλείνει (στερεώνεται με 32 βίδες). Άλλο πρόβλημα δεν υπάρχει. Ο κωδικός του Γκαγκάριν είναι «Κέδρος». Όλους ανησυχεί το ερώτημα, πως θα αισθανθεί ο άνθρωπος στο διάστημα. Μήπως η έλλειψη βαρύτητας επιδράσει καταλυτικά στις ικανότητές του; Έτσι στο «Βοστόκ» έχει προβλεφθεί η αυτόματη λειτουργία, από τη εκτόξευση μέχρι την προσεδάφιση. Μόνο σε έκτακτη περίπτωση μπορούσε να επέμβει ο άνθρωπος. Για να γίνει αυτό έπρεπε να χρησιμοποιηθεί ένας τριψήφιος κωδικός. Φοβούμενοι απρόβλεπτες ενέργειες του κοσμοναύτη δεν του έδωσαν τον κωδικό από πριν, αλλά τον έκλεισαν σε σφραγισμένο φάκελο που κόλλησαν στο τοίχωμα της καμπίνας.

Η ώρα περνάει. Στις 9:06 ο Κορολιόφ δίνει το σήμα: «Ένα λεπτό ακόμη». Στις 9:07 αντηχεί η γεμάτη συγκίνηση φωνή του Κορολιόφ: «Αρχίζει η ανάφλεξη. Ενδιάμεση…κύρια…άνοδος!». Στα ακουστικά ηχεί η κραυγή του Γκαγκάριν: «Φύγαμε!..»

Στις 9:09 αποσπάται το πρώτο τμήμα του πυραύλου. Ο Γκαγκάριν πρέπει να το νιώσει και να αναφέρει. Όλοι περιμένουν… «Κέδρε, πως είσαι;…». Σιωπή. «Κέδρε, απάντησε!». Σιγή. Η ανησυχία κορυφώνεται…. Και ξαφνικά ακούγεται η φωνή του Γκαγκάριν: «Έπεσε το σκέπασμα της κεφαλής… Βλέπω τη Γη….Πα-νέ-μορ-φη!».

Εκείνη τη στιγμή πολλοί από τους παριστάμενους συνειδητοποιούν ότι ο άνθρωπος είναι πλέον στο διάστημα. Όλοι χαίρονται, γελούν, χειροκροτούν…Η αγωνία υποχωρεί. Όπως αποδείχθηκε εκ των υστέρων είχε τεθεί εκτός λειτουργίας για λίγο το σύστημα επικοινωνίας.

Στις 9:22 οι Αμερικανοί ανιχνεύουν τα σήματα. Στην Ουάσιγκτον είναι 1:30 μετά τα μεσάνυχτα. Το Πεντάγωνο ενημερώνεται αμέσως. Η είδηση φτάνει στον Jerome Weisne, τον επιστημονικό σύμβουλο του προέδρου Κένεντι. Έχουν περάσει 23 λεπτά από την εκτόξευση του «Βοστόκ». Άλλη μια ήττα. 

Στις 9:57 ο Γκαγκάριν αναφέρει ότι περνάει πάνω από την Αμερική. Εκείνη τη στιγμή αρχίζει η ανακοίνωση του ΤΑΣΣ, που, ταυτόχρονα, ενημερώνει, ότι στον λοχαγό Γκαγκάριν απονέμεται ο βαθμός του ταγματάρχη.

Στις 10:25 αρχίζει η λειτουργία του κινητήρα καθόδου. Σιγά σιγά το σκάφος εισέρχεται στην ατμόσφαιρα. Η κάθοδος ακολουθεί βαλλιστική τροχιά. Στο εσωτερικό του η επιτάχυνση φτάνει τα 10g, αλλά ο Γκαγκάριν είναι έτοιμος. Στην εξωτερική επιφάνεια αναπτύσσεται θερμοκρασία 3-5 χιλιάδων βαθμών. Ο θαλαμίσκος εξωτερικά φλέγεται και στο εσωτερικό ακούγονται τριγμοί. Πρωτόγνωρο το φαινόμενο. Ο Γκαγκάριν φωνάζει «Καίγομαι. Σας αποχαιρετώ σύντροφοι!». Σύντομα όμως η ηρεμία αποκαθίσταται. Σε ύψος 7 χιλιομέτρων ο Γκαγκάριν εκτινάσσεται. Στις 10:55 ο καμένος εξωτερικά θαλαμίσκος χτυπάει στο έδαφος. Κοντά τους προσγειώνεται και ο Γκαγκάριν. 

Λόγω μιας μικρής βλάβης στο σύστημα πέδησης ο Γκαγκάριν δεν προσεδαφίστηκε στην περιοχή του Μπαϊκονούρ, αλλά 280 χιλιόμετρα δυτικά, στην περιοχή του Σαράτοβο, βορειοδυτικά του χωριού Σμελόφκα. Η πρώτη που είδε τον Γκαγκάριν ήταν η αγρότισσα Άννα Τεχτάροβα. Να τι αφηγείται η ίδια: «Σήκωσα το κεφάλι μου και βλέπω έναν άνθρωπο νάρχεται προς το μέρος μου. Τρόμαξα, πολύ παράξενα ήταν ντυμένος, όχι σαν εμάς. Κι εμφανίστηκε απρόσμενα, από τον ουρανό, σαν το χιόνι που πέφτει. Τότε βλέπω ότι χαμογελάει. Κι ήταν τόσο γλυκό το χαμόγελό του, που ηρέμησα». Σε λίγη ώρα κατέφθασαν οι μονάδες αναζήτησης. Η πρώτη ιστορική πτήση του ανθρώπου στο διάστημα είχε ολοκληρωθεί με επιτυχία. 

Από τότε πέρασαν 57 χρόνια. Ο διαστημικός χώρος γύρω από τη Γη είναι πλέον προσιτός για την ανθρωπότητα. ΄Έφτασε και στη Σελήνη. Η εποποιία συνεχίζεται, όμως το όνομα του πρώτου, του Γιούρι Γκαγκάριν έχει γραφεί για πάντα με χρυσά γράμματα στην ιστορία.

Αντί επιλόγου

Ήταν 29 Μαρτίου 1968. Βρισκόμουν ήδη 7 ½ μήνες στη Μόσχα. Τη μέρα εκείνη, μαζί με μερικούς Έλληνες φοιτητές, αντιπροσωπεία του Συλλόγου Ελλήνων Φοιτητών Μόσχας θα ταξιδεύαμε για την Τασκένδη να συναντηθούμε με τους Έλληνες πολιτικούς πρόσφυγες και του Έλληνες φοιτητές εκεί. Πήγαμε όλοι μαζί στο αεροδρόμιο Ντομοντέντοβο, απ’ όπου ξεκινούσαν οι πτήσεις για τα ανατολικά της χώρας. Όταν φτάσαμε εκεί νιώσαμε κάτι παράξενο πλανιόταν στον αέρα. Δεν ακουγόταν η συνηθισμένη βοή της πολυκοσμίας. Όλοι γύρω ας σιωπηλοί και σκυθρωποί. Πολλοί έκλαιγαν. Δεν καταλαβαίναμε. Δεν ρωτήσαμε.

Μετά την πεντάωρη πτήση με το ελικοφόρο ΙΛ-18 φτάσαμε στην πρωτεύουσα του Ουζμπεκιστάν την Τασκένδη. Εκεί, οι Έλληνες που μας περίμεναν, κι αυτοί σκυθρωποί, μα ανακοίνωσαν την αιτία. Δυο μέρες πριν, στις 27 Μαρτίου ο Γιούρι Γκαγκάριν, εκτελώντας εκπαιδευτική πτήση με τον πιλότο Βλαντίμιρ Σεριόγκιν, είχαν πέσει κατά τη διάρκεια εκπαιδευτικής πτήσης με το αεροπλάνο Μιγκ-15 και είχαν σκοτωθεί. Σ’ όλη τη χώρα κηρύχθηκε πανεθνικό πένθος.

Από τότε προς τιμή του πρώτου ανθρώπου που ταξίδεψε στο διάστημα ονομάσθηκαν χωριά και πόλεις, δρόμοι και λεωφόροι.  Σε πολλές πόλεις του κόσμου έχει στηθεί η προτομή του. Η ανθρωπότητα δεν ξεχνά και δεν μπορεί να ξεχάσει!

Ο Χρήστος Τρικαλινός είναι Ομότιμος Καθηγητής Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

*Αναδημοσιεύεται από το τεύχος #35 του Hot.Doc History που κυκλοφόρησε την 1η Απριλίου 2018. Διατηρούνται οι ιδιότητες των προσώπων όπως είχαν την εποχή της δημοσίευσης.