Πολύ σημαντική κρίνεται από αρχαιολογικούς κύκλους η πρώτη δημόσια παρουσίαση στην Αθήνα σήμερα, Κυριακή 12 Οκτωβρίου (στις 12 το μεσημέρι, στην αίθουσα Cinobo Οπερα), της ταυτότητας και της σημασίας του μοναδικού για τη σπανιότητά του στον ελλαδικό χώρο μνημείου που ανασκάπτεται στον λόφο Παπούρα κοντά στο Καστέλλι Ηρακλείου Κρήτης. Η πρωτοβουλία είναι του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, που ξεκινάει τον φετινό κύκλο διαλέξεων «Περιηγήσεις με την Αρχαιολογική Υπηρεσία» με την ομιλία της αρχαιολόγου της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηρακλείου και επικεφαλής της ανασκαφικής ομάδας της Παπούρας Δανάης Κοντοπόδη.
Με θέμα «Προκαταρκτικά αποτελέσματα της ανασκαφικής έρευνας στο ύψωμα Παπούρα του Δήμου Μινώα Πεδιάδας», η Δ. Κοντοπόδη αναμένεται να ρίξει φως σε άγνωστες πτυχές του εντυπωσιακού κυκλικού οικοδομήματος που έχει διάμετρο περίπου 50 μέτρα, καλύπτει επιφάνεια 1.800 τετραγωνικών μέτρων και το οποίο διατηρείται μέχρι και στα 2,85 μέτρα σε ύψος!
Η επικεφαλής της ανασκαφής Δανάη Κοντοπόδη που παρουσιάζει σήμερα τη σπουδαιότητα και μοναδικότητα του μνημείου σε εκδήλωση του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων
Η αποκάλυψη του μνημείου
Η συγκεκριμένη αρχαιολογική θέση είχε πρωτοεντοπιστεί τη δεκαετία του 1980 σε επιφανειακή έρευνα του αρχαιολόγου Νίκου Παναγιωτάκη, ο οποίος ερμήνευσε τότε το ορατό τμήμα του μνημείου που ανασκάπτεται τώρα ως «φρυκτωρία», ως μέρος δηλαδή ενός ευρύτερου δικτύου επικοινωνίας παρόμοιων στην περιοχή κατασκευών, που οι ντόπιοι αποκαλούν «Σωρούς».
Ωστόσο το φθινόπωρο του 2023, όταν τέθηκε για πρώτη φορά από την Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας (ΥΠΑ) το ενδεχόμενο εγκατάστασης στο συγκεκριμένο σημείο των ραντάρ τού υπό κατασκευή νέου αεροδρομίου Ηρακλείου, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηρακλείου άρχισε εργασίες, αρχικά καθαρισμού των πρόχειρων γερμανικών οχυρώσεων (χαρακώματα και πολυβολείο) που υπήρχαν στο σημείο και στη συνέχεια διερεύνησης του αρχαίου λιθοσωρού.
Στην πραγματικότητα, μόνο μετά τον Μάρτιο του 2024, με την απομάκρυνση των γερμανικών οχυρώσεων και την αφαίρεση του λιθοσωρού, έγινε εφικτή η ανασκαφή στα υποκείμενα στρώματα και έτσι αποκαλύφθηκε σταδιακά το εκτενές και επιβλητικό μνημειακό σύνολο με το κυκλικό σχήμα. Το υπό διερεύνηση μνημείο αποδείχθηκε πως δεν είναι τελικά ένας απλός λιθοσωρός αλλά μια εντυπωσιακή κατασκευή με δαιδαλώδη διάρθρωση από επτά επάλληλους λιθόκτιστους δακτυλίους σε διαφορετικά υψομετρικά επίπεδα (λόγω του επικλινούς εδάφους).
Ο κεντρικός κυκλικός πυρήνας του οικοδομήματος, με τη μνημειακή είσοδο και τους εσωτερικούς τοίχους που τέμνονται σε σχήμα σταυρού, επικοινωνεί μέσω ενός πλακόστρωτου διαδρόμου με την εξωτερική περιμετρική ζώνη, όπου αναπτύσσονται ακτινωτά 23-24 μικρά δωμάτια, ορισμένα εκ των οποίων οδηγούσαν έξω από το κτίριο. Αξίζει να σημειωθεί ότι, εντός του κεντρικού πυρήνα, υπολείμματα κατασκευής που παραπέμπει σε σκάλα οδηγούν στην υπόθεση της ύπαρξης ορόφου στο τμήμα αυτό του οικοδομήματος, ενώ σε συνάρτηση με τον όγκο του δομικού υλικού καταστροφής που απομακρύνθηκε εκτιμάται ότι το ύψος της κεντρικής ζώνης έφτανε τα 5-5,5 μέτρα.
Το μεγαλύτερο μέρος των ευρημάτων της ανασκαφής είναι τμήματα αγγείων παρασκευής και κατανάλωσης τροφής, λυχνάρια, αγγεία σε μικρογραφία και λίθινα εργαλεία, αλλά και οστά ζώων. Η χρονολόγηση των ευρημάτων οδηγεί τους ερευνητές στην εκτίμηση πως η κύρια περίοδος λειτουργίας του κτιρίου τοποθετείται το 2300 -1700 π.Χ. (στο τέλος της προανακτορικής και κατά την πρώιμη παλαιοανακτορική περίοδο).
Συνολικά το εύρημα εκπλήσσει λόγω του μεγέθους του, της πρωιμότητάς του, αλλά και του σύνθετου και απαιτητικού αρχιτεκτονικού σχεδιασμού του. Τα στοιχεία αυτά άλλωστε είναι που το διαφοροποιούν σε μεγάλο βαθμό από άλλα κυκλικής ή ελλειπτικής κάτοψης κτίρια που έχουν εντοπιστεί στον ελλαδικό χώρο. Στην πραγματικότητα, το μνημείο της Παπούρας δεν έχει «παράλληλο» ούτε στην προϊστορική Κρήτη ούτε στον ευρύτερο χώρο του Αιγαίου της ίδιας περιόδου.
Αντίθετα, αντίστοιχα κυκλικά μνημεία της πρώιμης εποχής του χαλκού έχουν εντοπιστεί στην Εγγύς Ανατολή (κοιλάδα της Μεσοποταμίας, Συρία, Ομάν). Ωστόσο, στα μνημεία εκείνα έχει αποδοθεί οικιστική ή ταφική χρήση, ενώ όπως φαίνεται το μνημείο της Παπούρας ήταν ένας χώρος αναφοράς μιας οργανωμένης υπό κεντρική διοίκηση ευρύτερης κοινότητας, με περιοδική και συστηματική συλλογική συμποσιακή – τελετουργική χρήση, συνδεδεμένη ενδεχομένως με λατρευτικές πρακτικές.
Η επικείμενη βράβευση
Η μοναδικότητα του μνημείου της Παπούρας, η έρευνα γύρω από το οποίο δεν έχει ασφαλώς ολοκληρωθεί, αναγνωρίζεται ήδη σε διεθνές επίπεδο, όπως αποδεικνύει η επικείμενη βράβευσή του στη φετινή Μεσογειακή Εκθεση Αρχαιολογικού Τουρισμού (Borsa Mediterranea del Turismo Archeologico) BMTA 2025.
Μάλιστα, οι διοργανωτές, στη σχετική ανακοίνωση που εκδόθηκε πριν από λίγες μέρες, κάνουν λόγο για θρίαμβο της Ελλάδας, καθώς η Παπούρα απέσπασε όχι μόνο το Διεθνές Βραβείο Αρχαιολογικής Ανακάλυψης «Παλμύρα», αλλά και το Ειδικό Βραβείο Κοινού.
Το βραβείο «Παλμύρα» έφερε μέχρι και την περσινή διοργάνωση το όνομα Χαλίντ αλ Ασαντ προς τιμήν του Σύριου αρχαιολόγου, διευθυντή του αρχαιολογικού χώρου και του Μουσείου της Παλμύρας από το 1963 έως το 2003, ο οποίος πλήρωσε με τη ζωή του την υπεράσπιση της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου του από τον ISIS. Οπως σημειώνουν οι διοργανωτές, «το Διεθνές Βραβείο Αρχαιολογικής Ανακάλυψης “Παλμύρα” είναι η μόνη παγκόσμια αναγνώριση αφιερωμένη σε αρχαιολόγους που με θυσία, αφοσίωση, ικανότητα και επιστημονική έρευνα αντιμετωπίζουν καθημερινά το έργο τους στον διττό ρόλο των μελετητών του παρελθόντος και των επαγγελματιών στην υπηρεσία της περιοχής». Από την άποψη αυτή, προκαλεί ανάμεικτα συναισθήματα η συνέχιση της ανακοίνωσης που σημειώνει ότι το βραβείο δεν θα απονεμηθεί σε εκπροσώπους της ανασκαφικής ομάδας ή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηρακλείου αλλά «στη Λίνα Μενδώνη, υπουργό Πολιτισμού και Αθλητισμού της Ελλάδας, την Παρασκευή 31 Οκτωβρίου στις 6.00 μ.μ., κατά τη διάρκεια της XXVII BMTA, η οποία θα πραγματοποιηθεί στο Πέστουμ από τις 30 Οκτωβρίου έως τις 2 Νοεμβρίου. Η υπουργός Μενδώνη θα συνοδεύεται επίσης από την Ολυμπία Βικάτου, γενική διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς».
Το οξύμωρο έγκειται στο γεγονός ότι πρόκειται για δύο από τα πρόσωπα που με τις πολιτικές αποφάσεις τους –η Λίνα Μενδώνη– και τις διοικητικές πράξεις τους –η Ολυμπία Βικάτου που υπογράφει την απόφαση για τοποθέτηση ραντάρ στην Παπούρα– υπονομεύουν στην πράξη την προστασία, διάσωση και ανάδειξη του μοναδικού μνημείου της Παπούρας, απέναντι στον αγώνα που δίνουν οι ανασκαφείς, ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων, εκατοντάδες επιστήμονες από όλον τον κόσμο, ο Δήμος Μινώα Πεδιάδας και η ευρύτερη τοπική κοινωνία.
Σημειώνουμε ότι στην προ ημερών ευρεία σύσκεψη που οργανώθηκε από τον υφυπουργό Υποδομών Νίκο Ταχιάο στην Περιφέρεια Κρήτης στο Ηράκλειο, προκειμένου να πειστούν οι εκπρόσωποι της τοπικής κοινωνίας για τη χωροθέτηση του ραντάρ στον λόφο Παπούρα, ο Ν. Ταχιάος, αμετακίνητος στην αρχική του θέση, βρέθηκε αντιμέτωπος με δυναμική κινητοποίηση φορέων και πολιτών που αντιτίθενται στους σχεδιασμούς της ΥΠΑ, καταγγέλλοντας πως αυτοί απειλούν ευθέως το μοναδικό μνημείο.
