Οταν η γλώσσα αποκρύπτει τη βία και οι θεσμοί υπονομεύονται, ο φασισμός επιστρέφει με νέα πρόσωπα. Τραμπ – Νετανιάχου – Μητσοτάκης: Σφιχτοί εναγκαλισμοί, αλληλοϋποστήριξη και αίμα. Στη γλώσσα των τριών, αυτό που βλέπουμε δεν είναι ούτε καταπίεση ούτε φρίκη ούτε συνέργεια σε εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Είναι, λένε, η «σωστή πλευρά της Ιστορίας». Μα η Ιστορία έχει ξαναδεί τέτοια «ορθότητα» – με φούρνους, συρματοπλέγματα και σιωπή. Από αυτήν τη σκοπιά, τα σημερινά γεγονότα αποκτούν ένα ανησυχητικά οικείο πρόσωπο.
Βασιζόμενος στο κείμενο του Ουμπέρτο Εκο για τον «αιώνιο φασισμό», έχω την εντύπωση ότι σήμερα βλέπουμε τον φασισμό να παίρνει νέες μορφές – πιο υποδόριες, πιο ύπουλες, αλλά εξίσου καταστροφικές. Ο Εκο περιγράφει 14 χαρακτηριστικά αυτού του φαινομένου, όπως τη λατρεία της παράδοσης, τον ανορθολογισμό, την εμμονή με τις συνωμοσίες και την απόρριψη της κριτικής σκέψης. Αυτά δεν είναι αποκλειστικά φαινόμενα ακραίων καθεστώτων, αλλά εντοπίζονται σταδιακά σε «δημοκρατικά» καθεστώτα όταν εκτρέπονται. Αν ρίξουμε μια ματιά στις ΗΠΑ, θα δούμε μια βαθιά κρίση δημοκρατίας. Δεν είναι μόνο η παράκαμψη και περιφρόνηση του Κογκρέσου από τον Τραμπ σχετικά με την επίθεση στο Ιράν. Δεν είναι μόνο η επίθεση στο Καπιτώλιο το 2021, μια ακραία πράξη βίας ως απόληξη της παραπληροφόρησης που λειτουργεί ως «συλλογικό ναρκωτικό». Είναι ότι σήμερα μια μεγάλη μερίδα πολιτών, φυσικά και ενστόλων, υπό την επίδραση ψευδών ειδήσεων και θεωριών συνωμοσίας, στρέφεται εναντίον μειονοτήτων, προσφύγων και των πιο αδύναμων κοινωνικών ομάδων. Αυτός ο εκτροχιασμός είναι μέρος μιας γενικότερης τάσης εκλογίκευσης της βίας και του αυταρχισμού.
Σε αυτό το πλαίσιο, η Ελλάδα δεν μένει ανεπηρέαστη. Ουκ ολίγες φορές γίναμε μάρτυρες αστυνομικών αυθαιρεσιών, χωρίς λογοδοσία στα χρόνια του Μητσοτάκη. Επιπλέον, ο κόσμος το ’χει τούμπανο και αυτοί κρυφό καμάρι ότι ελέγχουν τα ΜΜΕ και ποινικοποιούν τη διαμαρτυρία. Είναι οι ίδιοι που, παρά την εξωτερική πολιτική των «deals», επιμένουν στη ρητορική περί «εθνικής ταυτότητας» (το… έπος του Εβρου), την ώρα που φιμώνουν την κριτική αμφιβολία, στοχοποιούν τους «άλλους» και οξύνουν διαρκώς την κοινωνική ανασφάλεια. Πρόκειται για στοιχεία που συνάδουν με τον «φασίζοντα» λόγο του Εκο. Οσο για το
Η αντίσταση στη διολίσθηση του αυταρχισμού δεν είναι απλώς πολιτική επιλογή· είναι πολιτισμική αναγκαιότητα. Μόνο με παιδεία, κριτική σκέψη και αλληλεγγύη μπορούμε να αντισταθούμε
Ισραήλ, η γενοκτονική πολιτική κατά των Παλαιστινίων, η στρατιωτικοποίηση της κοινωνίας και η δαιμονοποίηση του «εχθρού» παρουσιάζουν χαρακτηριστικά που μοιάζουν με εκείνα του πρωτοφασισμού. Η κριτική μου αφορά αποκλειστικά κρατικές πρακτικές και πολιτικές βίας, όχι την εβραϊκή ταυτότητα ή θρησκεία – για να αποφύγουμε την παγίδα του αντισημιτισμού.
Η κοινωνική ανασφάλεια και η διάλυση της συλλογικότητας δημιουργούν έδαφος για αυταρχικές τάσεις. Οι άνθρωποι στρέφονται σε τέτοιες «λύσεις» όχι επειδή εμπνέονται από τον φασισμό, αλλά γιατί φοβούνται την ελευθερία και αναζητούν ασφάλεια σε έναν κόσμο αβεβαιότητας. Η αντίσταση σ’ αυτήν τη διολίσθηση δεν είναι απλώς πολιτική επιλογή· είναι πολιτισμική αναγκαιότητα. Μόνο με παιδεία, κριτική σκέψη και αλληλεγγύη μπορούμε να αντισταθούμε. Είναι επιτακτικό να ξανακερδίσουμε τη δημόσια σφαίρα και να υπερασπιστούμε τη δημοκρατία – όχι ως αόριστη ιδέα, αλλά ως ζωντανό πλαίσιο που προστατεύει δικαιώματα και αξιοπρέπεια.
Σε αυτή τη συγκυρία, η πολιτική επαγρύπνηση πρέπει να συνοδεύεται από πολιτισμική εγρήγορση. Γιατί, ας μην το ξεχνάμε: η βία θριαμβεύει όταν η σκέψη βρίσκεται σε αποδρομή.
