Όταν πέφτει η νύχτα της 31ης Οκτωβρίου, σε πολλές χώρες της Δύσης οι δρόμοι και τα σπίτια γεμίζουν φαντάσματα, μάγισσες, βαμπίρ και παιδιά που τριγυρνούν ζητώντας γλυκά. Το Halloween, όπως το έχουμε γνωρίσει μέσα από τις ταινίες, τις σειρές και τα κοινωνικά δίκτυα, είναι μια γιορτή γεμάτη τρόμο, φαντασία και στολές βγαλμένες λες από τον κόσμο του Τιμ Μπάρτον. Πίσω, όμως, από τη σημερινή –και συχνά εμπορική–εκδοχή του, κρύβεται μια πολύ παλαιότερη και βαθύτερη παράδοση: το Samhain, η αρχαία παγανιστική γιορτή των Κελτών που σηματοδοτούσε το τέλος του καλοκαιριού και την αρχή του σκοτεινού μισού του χρόνου.
Το τέλος του φωτός και η αρχή του σκότους
Το Samhain, που προφέρεται Σόουιν και σημαίνει «τέλος του θέρους», γιορταζόταν στην Ιρλανδία και στη σημερινή Βρετανία πριν από περισσότερα από 2.000 χρόνια, στην αρχή του χειμώνα, την εποχή που η φύση πέφτει σε λήθαργο. Οι Κέλτες χώριζαν το έτος σε δύο μέρη: το φωτεινό, που άρχιζε την 1η Μαΐου, και το σκοτεινό, που ξεκινούσε την 1η Νοεμβρίου. Ήταν εποχή μετάβασης, όπου η φύση έμπαινε σε λήθαργο και το φως υποχωρούσε – ένα οριακό σημείο ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο. Αυτό δεν ήταν απλώς ένα ημερολογιακό σημείο, αλλά ένα σημείο αναφοράς για τη ζωή της κοινότητας, της συγκομιδής και των πνευματικών πρακτικών.
Όταν το πέπλο ανάμεσα στους κόσμους λεπταίνει
Κατά τη διάρκεια του Σόουιν, πίστευαν ότι το πέπλο ανάμεσα στον κόσμο των ζωντανών και τον κόσμο των νεκρών οπισθοχωρούσε. Φαντάσματα των προγόνων, αλλά και άλλες υπερφυσικές οντότητες όπως οι Sidhs –οι μυστηριώδεις νεράιδες- μπορούσαν να περιφέρονται ανάμεσα στους ζωντανούς.
Οι άνθρωποι τιμούσαν αυτά τα πνεύματα με δώρα, προσφορές από τροφή, κρασί και μπίρα, αλλά και με θυσίες ζώων ή σοδειάς που καίγονταν στις φωτιές που ανάβονταν στις κοινότητες. Η φωτιά είχε διπλή σημασία: φώτιζε τη σκοτεινή εποχή και παράλληλα λειτουργούσε ως μέσο κάθαρσης, προστατεύοντας τους ανθρώπους από κακόβουλα πνεύματα.
Μεταμφιέσεις, τελετές και κοινωνική συνοχή
Οι τελετές περιλάμβαναν επίσης μεταμφιέσεις. Οι Κέλτες φορούσαν τομάρια ζώων ή φρικιαστικά προσωπεία για να κρύβονται από κακόβουλες δυνάμεις και να μπερδέψουν τις οντότητες που επισκέπτονταν τη γη των ζωντανών. Αυτή η παράδοση εξελίχθηκε αργότερα σε αυτό που γνωρίζουμε σήμερα ως «trick-or-treat».
Στη διάρκεια του Σόουιν όλη η κοινότητα συμμετείχε. Όποιος απουσίαζε, κινδύνευε όχι απλώς να χάσει την ευλογία των πνευμάτων, αλλά και να υποστεί προσωπική δυστυχία ή θάνατο. Οι σοφοί, οι Δρυΐδες και οι βασιλιάδες συναντιούνταν για να ανανεώσουν νόμους, να εκλέξουν αρχηγούς και να ρυθμίσουν συγκρούσεις. Το Σόουιν ήταν εποχή υπερφυσικού αλλά και κοινωνικού ελέγχου.
Μαντεία, παιχνίδια και έρωτας
Ένα από τα πιο διάσημα παιχνίδια ήταν το apple bobbing –ή «δάγκωμα μήλου»– κατά τη διάρκεια του οποίου οι παίκτες προσπαθούσαν να πιάσουν με το στόμα τους μήλα που επέπλεαν σε νερό. Το παιχνίδι είχε τελετουργικό χαρακτήρα προξενιού και συνδεόταν με τη γονιμότητα και την τύχη στον έρωτα.
Παρότι εικάζεται ότι μπορεί να έχει επηρεαστεί από τους Ρωμαίους, το παιχνίδι συνδέεται πνευματικά με τις αρχαίες προθέσεις του Σόουιν: τη μαγεία, την πρόκληση τύχης και τη γεφύρωση του φυσικού και του υπερφυσικού κόσμου.
Από το Σόουιν στην Παραμονή των Αγίων Πάντων
Η πρακτική του souling ή Soulmass αποτελεί πρόδρομο του σημερινού trick-or-treat. Παιδιά και φτωχοί επισκέπτονταν σπίτια ζητώντας μπισκότα ή κέικ, ενώ τραγουδούσαν και προσεύχονταν για τις ψυχές των νεκρών. Τα κέικ αυτά είχαν μπαχαρικά ή γλυκά συστατικά που συμβόλιζαν την προστασία από κακά πνεύματα και την ευλογία για την κοινότητα.
Όταν όμως ο Χριστιανισμός εξαπλώθηκε στην Ιρλανδία και στη Βρετανία, οι παγανιστικές τελετές –υποχρεωτικά– ενσωματώθηκαν στις χριστιανικές γιορτές. Ο Πάπας Γρηγόριος Α’ μετέφερε την Ημέρα των Αγίων Πάντων στην 1η Νοεμβρίου, ώστε να συμπίπτει με το Σόουιν. Έτσι γεννήθηκε η παραμονή των Αγίων Πάντων (All Hallows’ Eve) που αργότερα έγινε το Halloween.
Από τη Μέρα των Αγίων Πάντων στη Μέρα των Ψυχών
Γύρω στο 1000 μ.Χ., η 2α Νοεμβρίου καθιερώθηκε ως «Η Μέρα των Ψυχών». Καθ’ όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, αυτό το τριήμερο εορταζόταν με λειτουργίες. Όμως η παγανιστική παράδοση που αποσκοπούσε να κατευνάσει τα πνεύματα των νεκρών παρέμεινε, συμπεριλαμβανομένης της χριστιανικής και της καθολικής πρακτικής του ανάμματος κεριών για τις ψυχές στο Καθαρτήριο.
Σύμφωνα με τη χριστιανική παράδοση, τα κεριά ανάβονται για να συγχωρεθούν οι αμαρτίες εκείνων που τα ανάβουν και εκείνων υπέρ των οποίων τα ανάβουν. Έτσι, σε πολλούς ναούς υπάρχουν ξεχωριστά μανουάλια όπου ανάβονται τα κεριά για τους ζωντανούς και για τους νεκρούς.
Η σύνδεση του Halloween με το Ψυχοσάββατο
Η πνευματική συγγένεια του Σόουιν με το ελληνικό Ψυχοσάββατο είναι εντυπωσιακή. Και στις δύο παραδόσεις, πρόκειται για μέρες αφιερωμένες στη μνήμη των νεκρών, όταν οι ψυχές επιστρέφουν συμβολικά στον κόσμο των ζωντανών.
Στην Ελλάδα, το Ψυχοσάββατο –το Σάββατο πριν από την Κυριακή της Απόκρεω– δεν είναι μέρα πένθους αλλά ελπίδας και ανάστασης. Οι πιστοί φτιάχνουν κόλλυβα από βρασμένο σιτάρι, σύμβολο της αιώνιας ζωής: όπως ο σπόρος θάβεται και φυτρώνει ξανά, έτσι και ο άνθρωπος ανασταίνεται πνευματικά.
Σε κάθε γωνιά της Ελλάδας υπήρχαν παραλλαγές. Στην Κρήτη, πίστευαν ότι οι ψυχές κάθονται στα δέντρα και παρακολουθούν τους ζωντανούς, γι’ αυτό δεν έκοβαν τα κλαδιά για να μην τις ενοχλήσουν, ενώ στην Αρκαδία, τα κορίτσια έβαζαν κόλλυβα κάτω από το μαξιλάρι τους για να δουν σε όνειρο τον μελλοντικό τους σύζυγο.
Παράλληλες παραδόσεις – διαφορετικές εκφράσεις
Το Halloween και το Ψυχοσάββατο, αν και προέρχονται από διαφορετικούς πολιτισμούς, αντικατοπτρίζουν την ίδια υπαρξιακή αγωνία: την ανάγκη του ανθρώπου να επικοινωνήσει με τους νεκρούς και να συμφιλιωθεί με το σκοτάδι.
Το πρώτο εξελίχθηκε σε γιορτή φαντασίας και μεταμφίεσης, ενώ το δεύτερο παρέμεινε λειτουργική και συλλογική πράξη μνήμης. Κι όμως, πίσω από τις κολοκύθες και τα κόλλυβα, πίσω από τα φανάρια και τα κεριά, βρίσκεται η ίδια πίστη ότι η ζωή και ο θάνατος δεν είναι αντίπαλοι – αλλά δύο πλευρές του ίδιου, αιώνιου κύκλου.
