HotDoc.History: Σκιαδικά 1859, επανάσταση του Ναυπλίου 1862. Ο Όθωνας φεύγει, ο Γεώργιος Α΄ έρχεται

Μια εκδοχή της επικρατούσας ελληνικής βιβλιογραφίας παρουσιάζει το πολιτικό κοινοβουλευτικό σύστημα στην Ελλάδα του 19ου αιώνα ως ένα πολιτειακό πρότυπο βασισμένο στις δυτικές αντιλήψεις, αποκομμένο όμως από τις όποιες ιδιαιτερότητες της χώρας. Πάνω σε αυτές τις αναπαραστάσεις οικοδομείται και η θεωρία για ένα σύστημα πολιτικής πρακτικής που βασίζεται στις πελατειακές σχέσεις και το οποίο κυριαρχεί και ρυθμίζει τις ορίζουσες της πολιτικής συμπεριφοράς. Πολύ πρόσφατα και στο φόντο της οικονομικής κρίσης, αυτές οι αναπαραστάσεις επανήλθαν τόσο στο ιστοριογραφικό όσο και στο πολιτικό προσκήνιο για να ερμηνεύσει τη σύγχρονη πολιτική συγκυρία. Το βασικό επιχείρημα αυτής της ρητορικής είναι ότι η ελληνική κοινωνία δεν κατάφερε να εκσυγχρονιστεί και να εκδυτικιστεί παρά τις προσπάθειες κάποιων φωτισμένων πολιτικών ηγετών. Η αιτία ήταν οι λαϊκές αντιστάσεις απέναντι στα διάφορα εκσυγχρονιστικά εγχειρήματα και τον ευρωπαϊσμό ως συνέπεια των παθογενών οθωμανικών κληρονομιών και κυρίως της μη κυριαρχίας των διαφωτιστικών αξιών στη μετεπαναστατική Ελλάδα. 

Οι απόψεις αυτές έχουν άμεση συνεπαγωγή στην κυρίαρχη πρόσληψη των αντιδυναστικών αγώνων και της επανάστασης του Ναυπλίου που οδήγησε στην έξωση του Όθωνα. Σύμφωνα με τον ιστορικό Κώστα Κωστή, το Σύνταγμα, ο κοινοβουλευτισμός, η δημοκρατία δεν αποτελούν παρά νίκες των τοπικών ολιγαρχιών στον αγώνα τους να κατακτήσουν τον κρατικό μηχανισμό από τον οποίο ως τότε είχαν κρατηθεί αρκετά μακριά.(1) Ακολουθώντας το κριτικό σχόλιο Νίκου Ποταμιάνου – Βούλας Βερράρου, «δεν θα συμφωνήσουμε με την ουσιαστική εξίσωση ως προς τα αίτια και τις συνέπειες των δύο συνταγματικών μεταβολών του 1844 και 1864, ούτε με την ολοσχερή απουσία του λαϊκού παράγοντα από την ερμηνεία». Όπως σημειώνουν οι ίδιοι ιστορικοί, «θεωρώντας ότι το 1864 συνιστά τον “θρίαμβο των προυχόντων”, ο οποίος εμπεδώνεται περαιτέρω με τον περιορισμό των πολιτικών πρωτοβουλιών του βασιλιά από το 1875 κ.ε., ο Κωστής δεν ενδιαφέρεται να εντάξει στο σχήμα του τον ριζοσπαστισμό που αναπτύχθηκε τις δεκαετίες του 1860 και 1870 στις πόλεις (των οποίων ο ρόλος στην πολιτική ζωή αναβαθμίζεται), με ορόσημα τη ριζοσπαστική αντιοθωνική αντιπολίτευση και τα Στηλιτικά. Γενικότερα η ανάλυσή του για τις αιτίες καθιέρωσης της δημοκρατίας δεν μπορεί να εξηγήσει αυτό που παρατηρούσε ο Hering: ότι στην Ελλάδα δημιουργείται μια ισχυρή φιλελεύθερη δημοκρατική παράδοση».(2)

Οι Έλληνες πολίτες εκπαιδεύονταν για δεκαετίες με την ιδέα ότι η επικράτηση της Επανάστασης του 1821 ταυτιζόταν με την ελληνική ανεξαρτησία και τις πολιτικές ελευθερίες. Πατριωτισμός, εθνικισμός, ακόμη και η μισαλλοδοξία και η καταπίεση ήταν όλα επενδεδυμένα με τη ρητορική της ελευθερίας ανάλογα με την οπτική του ρήτορα. Σίγουρα πρώτα απ’ όλα «ελευθερία» σήμαινε ελευθερία από την ξένη κυριαρχία. Όμως σε κάθε περίπτωση σήμαινε πολύ περισσότερα πράγματα, όπως ελευθερία από τον απολυταρχισμό, από την αυθαίρετη σύλληψη, δίκη με ενόρκους, την ισότητα ενώπιον του νόμου, ελευθερία από την αυθαίρετη είσοδο και έρευνα στην οικία και την ελευθερία της μετακίνησης, των συναλλαγών και της πώλησης της εργατικής τους δύναμης. Τέλος, η ελευθερία της σκέψης, του λόγου και της συνείδησης, η ελευθερία της καθολικής συμμετοχής για τους άνδρες στις εκλογές και η ελευθερία επιδοκιμασίας ή αποδοκιμασίας των πολιτικών ηγετών εκπαίδευσαν τους Έλληνες πολίτες σε μια έντονη πολιτική ζωή γεμάτη πολιτικές συγκρούσεις και κομματικά πάθη. Στο σύνολό τους όλες αυτές οι ελευθερίες διαμόρφωναν μια πολιτική λαϊκή κουλτούρα την οποία η εκάστοτε εξουσία και έπρεπε να λαμβάνει πάντα υπόψη της, αλλιώς η εξουσία αυτή κινδύνευε να ανατραπεί είτε κοινοβουλευτικά μέσω των εκλογών είτε εξωκοινοβουλευτικά με το ξέσπασμα επανάστασης ή κινήματος.

Όλος σχεδόν ο 19ος αιώνας και οι πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα συνάρθρωναν μια εποχή αγώνων, εξεγέρσεων, ανατροπών κυβερνήσεων και μοναρχιών και επαναστάσεων στο όνομα της ελευθερίας. Αυτοί οι ριζοσπαστικοί αγώνες είχαν στόχο αρχικά την κατοχύρωση του συντάγματος (1843-44), στη συνέχεια τη ριζοσπαστική διεύρυνση (1862-1864) των συνταγματικών ελευθεριών, την υπεράσπιση του συντάγματος (1864-1909) της καθολικής ψηφοφορίας και, τέλος, την ακόμα μεγαλύτερη δημοκρατική διεύρυνση των συνταγματικών και δημοκρατικών ελευθεριών (1909-1910). Ταυτόχρονα, η έννοια της ελευθερίας ποτέ δεν απώλεσε το εθνικοαπελευθερωτικό περιεχόμενό της όσον αφορά τις διεκδικούμενες περιοχές από τον ελληνικό αλυτρωτισμό. 

Ορόσημα για τις δεκαετίες 1860 και 1870 αποτελούν η ριζοσπαστική αντιοθωνική αντιπολίτευση και τα «Στηλιτικά». Ονομάστηκαν έτσι λόγω των βουλευτών που αποκαλούνταν «στηλίτες» διότι υπερψήφιζαν χωρίς να υπάρχει η απαιτούμενη απαρτία.(Γκραβούρα εποχής)

Η «Χρυσή νεολαία»

Σε μία χώρα που στο συντριπτικό της ποσοστό παραμένει αγροτική, η πρωτεύουσα αποκτά έναν διπλό ρόλο. Αφομοιώνει σταδιακά τις περισσότερες πνευματικές και μορφωσιακές δραστηριότητες όχι μόνο της επικράτειας αλλά και του ελληνοχριστιανικού πληθυσμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ενώ ταυτόχρονα εξελίσσεται σε διοικητικό κέντρο. Τα μεσαία στρώματα των πόλεων δεν αποτελούνται από αστούς παραγωγούς αλλά από αστούς – εισοδηματίες, ελεύθερους επαγγελματίες και κρατικούς υπαλλήλους. Το πανεπιστήμιο αποτελεί φυτώριο των νέων διανοουμένων. Προσδιορίζει κοινωνικά όσους φοιτούν σ’ αυτό και ασκεί επίδραση στην πορεία των οικονομικών δραστηριοτήτων και τη διαμόρφωση των κυρίαρχων νοοτροπιών. Η οικονομική κρίση του 1857 σε συνδυασμό με την υπεραφθονία των γιατρών και των δικηγόρων έχει προκαλέσει υψηλά ποσοστά ανεργίας στα δύο αυτά επαγγέλματα· οι νέοι γιατροί και δικηγόροι χωρίς πελάτες πιστεύουν ότι η βασιλεία λογίζεται ανάμεσα στους υπεύθυνους της μιζέριας τους και θεωρούν ότι η αλλαγή του καθεστώτος θα οδηγήσει στην καλυτέρευση της θέσης τους. Υπάρχει λοιπόν ένα ισχυρό σημείο που συνδέει τα στρώματα των διανοούμενων στο τέλος της οθωνικής περιόδου η οικονομική ανέχεια, που συμβαδίζει με την περιθωριοποίηση του ρόλου τους στην κοινωνία. Η εχθρότητα προς το πολιτικό κατεστημένο λίγο πριν από την πτώση του μονάρχη γίνεται διάθεση καθολικής ανατροπής του βασιλικού πολιτεύματος Οι ελπίδες για την κλιμάκωση της διαγραφόμενης ρήξης εναποτίθενται στις διεκδικήσεις των φοιτητών του πανεπιστημίου. Η σχετική αυτοτέλεια του χώρου, η ικανότητα των μελών του να επεξεργαστούν τις ιδεολογικές ορίζουσες της διαγραφόμενης σύγκρουσης δικαιολογούν την σοβαρότητα αυτής της επιλογής.

Στα 1848 το επαναστατικό κλίμα της Ευρώπης εναντίον των μοναρχιών προκάλεσε φοιτητικές κινητοποιήσεις και αναταραχές εναντίον του Όθωνα, καθώς οι φοιτητές προσπάθησαν να φτάσουν στο παλάτι αλλά ο στρατός τούς απέτρεψε. Ηγέτης του κινήματος αυτού αναδείχθηκε ο Επαμεινώνδας Δεληγεώργης. Χάρη στον τολμηρό χαρακτήρα του και τα αντιοθωνικά αισθήματά του εξελίχθηκε σε ίνδαλμα της αποκαλούμενης «χρυσής νεολαίας» της εποχής του. Τότε για πρώτη φορά η έννοια της «νέας γενιάς» έγινε πολιτικό σύνθημα. Όσοι συμμετείχαν σε αυτή πίστευαν ότι ήταν φορείς ενός κινήματος που αγωνιζόταν μόνο για υψηλά ιδεώδη. Η ριζοσπαστική «χρυσή νεολαία» συγκεντρωνόταν στο καφενείο «Η Ωραία Ελλάς» και εξέδιδαν δύο εφημερίδες, το «Μέλλον της Πατρίδος» και το «Μέλλον της Ανατολής». Είχε ηγέτες της εκτός από τον δημοσιογράφο τότε Δεληγεώργη τους δημοσιογράφους και μετέπειτα βουλευτές Θεόδωρο Φλογαΐτη, Γεώργιο Βιτάλη, Αναστάσιο Γούδα, Αθανάσιο Πετσαλή κ.ά. 

Το αντιδυναστικό και ριζοσπαστικό δημοκρατικό κλίμα της Αθήνας

Η κλιμάκωση των αντιδυναστικών εκδηλώσεων που οδηγούν στην έξωση του Όθωνα τοποθετείται στα 1859. Είναι η χρονιά που οι περισσότεροι συνδέουν με τη δυναμική εμφάνιση της νεολαίας στο προσκήνιο των πολιτικών αγώνων, ταυτόχρονα με την παράθεση μιας νέας πολιτικής αντίληψης. Το κύρος και η δυναμική των μαζικών κινητοποιήσεων που προέρχονται από νεολαιίστικες πρωτοβουλίες θα οδηγήσουν σε μία σειρά θεσμικών και πολιτειακών αλλαγών που για τους ιστορικούς της εποχής χαρακτηρίζονται επαναστατικές (με ορόσημο την «επανάσταση» του 1862 που εκθρονίζει τον Όθωνα).(6) Στα μέσα του 1858 την κοινή γνώμη στην Ελλάδα φαίνεται να απασχολεί ένα σοβαρό εσωτερικό γεγονός που έρχεται να εγείρει ένα εξίσου σημαντικό ζήτημα. Ο θάνατος ενός νέου που ονομάζεται Ν. Μαύρος έπειτα από άγριο ξυλοδαρμό στα υπόγεια της Αστυνομικής Διεύθυνσης θέτει άμεσα ζήτημα καταπάτησης των ατομικών ελευθεριών. Η κατάδειξη της αστυνομικής βίας, των απάνθρωπων συνθηκών κράτησης και βασανισμού των φυλακισμένων αποτελεί την κύρια θεματογραφία μιας μερίδας του Τύπου της πρωτεύουσας, για αρκετό χρονικό διάστημα, μέχρι την οριστική διαλεύκανση της υπόθεσης. Ο απόηχος του γεγονότος αυτού, η καλλιέργεια μιας εικόνας αρνητικής για τους εγγυητές της δημόσιας τάξης, διαχέεται και γίνεται γρήγορα κοινή πεποίθηση. Η γενικευμένη λαϊκή αντίδραση που ξεσπά τον επόμενο χρόνο με τις προκλήσεις της αστυνομίας (στρέφονται κύρια ενάντια στους φοιτητές) δεν είναι καθόλου αποδεσμευμένη από τη μνήμη που γεννά το συγκεκριμένο γεγονός.(5)

Το ίδιο χρονικό διάστημα ένα ακόμη σοβαρό γεγονός έρχεται να δώσει μεγαλύτερες διαστάσεις στο ήδη οξυμένο πρόβλημα της προσβολής των συνταγματικών ελευθεριών. Η σύλληψη και φυλάκιση του ποιητή Αλ. Σούτσου που κατηγορείται ότι με τον πρόλογο του έργου του «Περιπλανώμενος» «…καλεί πάλιν τους Έλληνας εις εθνοσυνέλευσιν, όπως προληφθεί η επερχόμενη εμφύλιος στάσις…». Η ποινή που επιβάλλεται εξαντλεί τα όρια της αυστηρότητας. Πέντε χρόνια και ένας μήνας. Πλησιάζοντας προς τα «Σκιαδικά» γίνονται πιο συχνές οι νεολαιίστικες αντιδράσεις, είτε ενδυναμώνουν τη λαϊκή δυσθυμία, απέναντι στην έλλειψη συνταγματικών ελευθεριών είτε ισχυροποιούν συντεχνιακές διεκδικήσεις σε χώρους όπως η εκπαίδευση, με σαφή πάντα τη διάθεση της πολιτικής αναγωγής τους. Δεν είναι λοιπόν τυχαία η μαζική παρουσία της νεολαίας στα θεωρία της Βουλής καθ’ όλη τη διάρκεια δίκης του Σούτσου που θα οδηγήσει στον περίεργο σχολιασμό του «Πρωινού Κήρυκα» για μελλοντικό κίνδυνο «εμφανίσεως οδοφραγμάτων» ομοίων μ’ αυτά που στήσει η νεολαία του Παρισιού λίγους μήνες πριν.(6) 

Στρατιωτικοί και πολίτες συζητούν στην πλατεία Συντάγματος για τον ναυτικό αποκλεισμό του Πειραιά

Τα «Σκιαδικά»

Οι ταραχές αυτές της 10ης και 11ης Μαΐου έμειναν στην Ιστορία ως τα «σκιαδικά». Στις πέντε η ώρα το απόγευμα της Κυριακής 10 Μαΐου, φοιτητές του πανεπιστημίου, μαθητές γυμνασίων και πολλοί νέοι γενικά εμφανίστηκαν στο Πεδίο του Άρεως, την ώρα που ακουγόταν η στρατιωτική μουσική. Φορούσαν ντόπια ανοιξιάτικα καπέλα (σκιάδια) και διαμαρτύρονταν εναντίον κάποιων εμπορικών καταστημάτων που έφερναν από την Ευρώπη ψάθινα καπέλα, τα οποία πουλούσαν δήθεν αρκετά ακριβά. Οι υπάλληλοι των καταστημάτων κορόιδεψαν τους νεαρούς που διαμαρτύρονταν κατά της εισαγόμενης πολυτέλειας και γρήγορα ξέσπασε μεταξύ τους φοβερή σύγκρουση. Η αστυνομία επενέβη ενώπιον του βασιλικού ζεύγους, που τυχαία ήταν παρόν, και με τις οδηγίες του ίδιου του διοικητή της απαίτησε τη διάλυσή τους. Δεν πειθάρχησαν στη διαταγή και οπισθοχώρησαν στο προάστιο της Νεάπολης, κυνηγημένοι από την αστυνομία, η οποία μάλιστα συνέλαβε τρεις από τους διαδηλωτές. Οι νεαροί αμύνθηκαν χρησιμοποιώντας ως οχυρό ένα παντοπωλείο, τις κούνιες και τα καθίσματα του οποίου πετούσαν εναντίον των αστυνομικών που είχαν ορμήσει καταπάνω τους. Τελικά κατάφεραν να τους εκτοπίσουν από το παντοπωλείο στη Νεάπολη, όχι όμως και να τους διαλύσουν, γιατί σαν ένα σώμα κατευθύνθηκαν προς το κέντρο της πόλης και στη διασταύρωση των οδών Ερμού και Αιόλου, εκεί όπου βρισκόταν το θορυβώδες των πολιτευόμενων καφενείο «η Ωραία Ελλάς», συγκεντρώθηκαν ξανά, ενώ μαζί με αυτούς ήρθε μεγάλο πλήθος για να συνδράμει.(7)

Νέοι και λαός ανηφόρισαv την οδό Ερμού και ξεκίνησαν διαδήλωση κάτω από τα ανάκτορα, ζητώντας την ελευθέρωση των τριών συλληφθέντων νέων, καθώς και την αποπομπή του διοικητή της αστυνομίας Δημητριάδη. Κάποιοι λόχοι του πεζικού μαζί με χωροφύλακες και αστυνόμους μόλις τα μεσάνυχτα κατάφεραν να διαλύσουν το πλήθος και να επαναφέρουν την τάξη, η οποία όμως επρόκειτο να διαταραχθεί και την επόμενη μέρα. Πράγματι, την επόμενη μέρα σπουδαστές και πλήθος κόσμου μαζεύτηκαν ξανά στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου και διέσχισαν τους δρόμους της πόλης διαδηλώνοντας. Όταν έφτασαν στο αστυνομικό τμήμα –βρισκόταν στο κέντρο της Παλαιάς Αγοράς– χλεύασαν τον διοικητή της αστυνομίας. Από εκεί κατευθύνθηκαν προς το υπουργείο Εσωτερικών, όμως η στρατιωτική δύναμη διέλυσε το πλήθος.(8)

Τότε ο υπουργός Εσωτερικών Προβελέγγιος ζήτησε να συσταθεί μια επιτροπή από τους σπουδαστές για να τον ενημερώσει σχετικά με τα αιτήματά τους. Στην απαίτηση της επιτροπής να αποπεμφθεί ο διοικητής της αστυνομίας ο υπουργός απάντησε ότι αυτό θα γινόταν μόνο σε περίπτωση που αποδεικνυόταν ότι ο τελευταίος ξεπέρασε τα καθήκοντά του κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας του. Η απάντηση του υπουργού δεν άρεσε στους οργισμένους νέους, οι οποίοι έστειλαν την επιτροπή στα ανάκτορα για να ζητήσει από τον ίδιο τον βασιλιά την αποπομπή του Δημητριάδη. Αλλά ο βασιλιάς τούς προειδοποίησε ότι δεν μπορούσε να δεχτεί την επιτροπή για ακρόαση, ενώ όσοι ήθελαν να τον συναντήσουν προσωπικά θα έπρεπε κατά την ανακτορική εθιμοτυπία να υποβάλουν προηγουμένως τις αναφορές τους.

Ωστόσο η άρνηση του βασιλιά να δεχτεί την επιτροπή εξόργισε περισσότερο τους νεαρούς και η συγκέντρωσή τους στο Πανεπιστήμιο γινόταν ολοένα πιο απειλητική. Ο φρούραρχος της Αθήνας Σούτσος, οδηγώντας μια σχετικά μεγάλη στρατιωτική δύναμη, πολιόρκησε το Πανεπιστήμιο και απώθησε τους ταραχοποιούς. Το υπουργικό συμβούλιο, από την άλλη, σε έκτακτη συνεδρίαση στις 4 μ.μ., έκανε δεκτή την παραίτηση του διοικητή και ανέθεσε τα καθήκοντά του στον γραμματέα της αστυνομίας. Επίσης αποφάσισε τη διακοπή των μαθημάτων του Πανεπιστημίου για μερικές μέρες και διέταξε τον νομάρχη Αττικής και Βοιωτίας να βγάλει προκήρυξη, με την οποία να απαγόρευε οποιαδήποτε συγκέντρωση. Με τα μέτρα αυτά αποκαταστάθηκε η ησυχία, αλλά ταυτόχρονα δεν σταμάτησαν να υπάρχουν οι αφορμές για την πρόκληση νέων ταραχών.(9)

Μετά την απόρριψη του υπομνήματός του από τον Όθωνα, ο Κωνσταντίνος Κανάρης (δεξιά στη λιθογραφία μαζί με τους Ρούφο, Βούλγαρη) πέρασε ανοιχτά στην αντιπολίτευση και αναδείχτηκε σε κεντρική φυσιογνωμία του αντιοθωνικού κινήματος

Η δημοκρατική και ριζοσπαστική ιδεολογία του αντιδυναστικού κινήματος

Η συμπεριφορά των νέων, μέσα από την πλοκή των γεγονότων, αποτελεί πρόκριμα για την κατοχύρωση του ιστορικού τους ρόλου. Η βασική ιδεολογική απόχρωση του χώρου αυτού, ο οποίος φαίνεται να μετεξελίσσεται μόνο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1870, αντλεί ωστόσο στοιχεία από τη μετεκκένωση των φιλελεύθερων ιδεών και της εθνικοαπελευθερωτικής εμπειρίας αντίστοιχων ευρωπαϊκών κινημάτων. Ειδικά την περίοδο ρήξης με το οθωνικό κατεστημένο, η καλλιέργεια αυτών των ιδεών είναι συστηματική και γίνεται αιτία για την υπέρβαση μιας μακράς περιόδου, που είχε κυριαρχήσει η έξαρση του θρησκευτικού φρονήματος, η προβολή ενός ρομαντικού και μυστικιστικού εθνικισμού, η καλλιέργεια μιας πατερναλιστικής αντίληψης της βασιλείας. Τα «Σκιαδικά» μάς εισάγουν σε μία περίοδο κατά την οποία ο γενικός αναβρασμός και η εθνική ελληνική έξαψη έχουν φθάσει στο κατακόρυφο. 

Είναι καθοριστικός από εδώ και πέρα ο ρόλος των αλυτρωτικών κινημάτων, ιδιαίτερα της Ιταλίας, στη μετάδοση κοινωνικών αναταραχών και τη μεταβολή των εσωτερικών πολιτικών ισορροπιών. Σε όλο το διάστημα των περίπου δύο μηνών που διαρκεί η γαλλοαυστριακή διαμάχη, φοιτητές και μαθητές στο σύνολό τους προβαίνουν σε διαδηλώσεις, οργανώνουν επιτροπές αλληλεγγύης που φροντίζουν για την οικονομική ενίσχυση του αγώνα τον Ιταλών, τελούν δεήσεις για την επιτυχή έκβασή του. Είναι χαρακτηριστικό το μέγεθος του πλήθους που κατορθώνουν να ενεργοποιήσουν σε αυτού του είδους τις εκδηλώσεις οι νέοι. Η πορεία προς τη γαλλική πρεσβεία με αφορμή τη νίκη στη Μαγεντά συγκεντρώνει, σύμφωνα με τον «Πρωινό Κήρυκα», πάνω από δέκα χιλιάδες ανθρώπους, ενώ σύμφωνα με την ίδια εφημερίδα γύρω στις δύο χιλιάδες συμμετέχουν στη δέηση που γίνεται υπέρ «της κατευοδώσεως των κατά των τυράννων όπλων…», και πάνω από πέντε χιλιάδες συμμετέχουν στη διαδήλωση που κατευθύνεται προς το σπίτι του Κανάρη και στη συνέχεια του Δ. Καλλέργη.(10)

Ακολούθησε η συσπείρωση αντιμοναρχικών νεολαίων γύρω από την εφημερίδα «Το Μέλλον της Πατρίδος», που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στις 4 Νοεμβρίου 1859 με εκδότη τον Γ. Βιτάλη και γραφεία στην οδό Αγίου Μάρκου 188, «εις α εκόχλαζον οι λέβητες των αντιβασιλικών παθών». Οι πρώτες σπίθες πυροδότησαν ακόμη μεγαλύτερες λαϊκές αντιδράσεις, καθώς μάλιστα η φορομπηχτική πολιτική του παλατιού ενέτεινε την οικονομική ανέχεια της πλειονότητας των κατοίκων του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Οι Βαυαροί ανακαλύπτοντας παντού συνωμοσίες προχωρούσαν σε μαζικές συλλήψεις αντιφρονούντων, απηνείς διωγμούς εφημερίδων και φυλακίσεις με συνοπτικές διαδικασίες. Πρωταγωνιστικό ρόλο φαίνεται ότι είχαν ορισμένοι κρατικοί λειτουργοί, όπως ο εισαγγελέας Πρωτοδικών Μουτζουρίδης, που είχε γίνει συνώνυμο της τυραννίας.

Η ένταξη της «νεολαίας» στον αντιπολιτευτικό συνασπισμό που κατέρχεται στην εκλογική μάχη του 1861 αποφέρει ελάχιστα οφέλη στους αντιπροσώπους που η ίδια προκρίνει και πριμοδοτεί. Ο Επ. Δεληγιώργης αποτυγχάνει να εκλεγεί. Εντούτοις τα καινούργια στοιχεία στις παρεμβάσεις της νεολαίας είναι η σύνδεσή της με όμορους κοινωνικοπολιτικούς χώρους, η ανάδειξη νέων μορφών πολιτικής παρέμβασης, η διεύρυνση της πολιτικής της επιρροής και η ικανότητα μετάπλασης των ιδεολογικών της σταθερών στην περίπτωση που τα προτάγματα του αγώνα της κινδυνεύουν να αναλωθούν από την εξουσιαστική πρακτική. Κάτω από το πρίσμα αυτών των δεδομένων ο εορτασμός της 25ης Μαρτίου 1861 δίκαια αποτελεί γεγονός με ευρύτερη σημασία. Τη μέρα της εθνικής επετείου, οι φοιτητές οργανώνουν στο ξενοδοχείο «Παρνασσός» συμπόσιο (ακόμη ένα συμπόσιο γίνεται με πρωτοβουλία του δικηγορικού συλλόγου στο ξενοδοχείο «Αμερική»), μία μορφή ουσιαστικά ανοικτής πολιτικής συγκέντρωσης, που σκοπό έχει να διακοινώσει τις αρχές μίας νέας πολιτικής οντότητας. Η πολιτική συνθηματολογία που κυριαρχεί στο συμπόσιο, ο ειδικά διαμορφωμένος χώρος στον οποίο τα πορτραίτα των ηρώων της επανάστασης του ’21 συνυπάρχουν με την ιταλική σημαία και την εικόνα του Γκαριμπάλντι πιστοποιούν τη διπλή προοπτική στις ενέργειες των νέων. Από τη μία εθνική ολοκλήρωση με τη βοήθεια και σύμπλευση των Ιταλών επαναστατών και από την άλλη άμεση ανατροπή του πολιτικού σκηνικού.(11)

Η απόπειρα δολοφονίας της βασίλισσας Αμαλίας

Στα τέλη του καλοκαιριού του 1861 οι μικρές εκδοτικές ομάδες που προασπίζονται τις νεολαιίστικες θέσεις βρίσκονται σε σοβαρό αδιέξοδο. Το αυταρχικό καθεστώς που έχει κατορθώσει να παγιώσει η βασιλική εξουσία οδηγεί στον ενδοτισμό και στη συνθηκολόγηση πολλών πρωταγωνιστών, στον εκτοπισμό και στην περιθωριοποίηση άλλων ή ακόμα σε ακραίες ιδεολογικές καταθέσεις (χαρακτηριστική η δημοσίευση της «Αναρχίας» από τον Δ. Παπαθανασίου). Ταυτόχρονα αποτελεί κοινή πεποίθηση ότι η νεολαία συστήνει μία ιδιαίτερη πολιτική οντότητα, με πολιτική δυναμική και αποτελεσματικότητα. Η αμφισβήτηση του δικαιώματος ένταξης σ’ ένα πλαίσιο νόμιμης διεκδίκησης αιτημάτων οδηγεί στην υιοθέτηση βίαιων μορφών αντιπαράθεσης. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι η απόπειρα δολοφονίας της βασίλισσας Αμαλίας από έναν νεαρό γόνο αστικής και πολιτικής οικογένειας.(12)

Μέσα σ’ αυτό το κλίμα ο Όθωνας αναχώρησε, τον Ιούνιο του 1861, για ένα μεγάλο ταξίδι στο Μόναχο και χρέη αντιβασιλέα εκτελούσε η βασίλισσα Αμαλία. To βράδυ της 6 Σεπτεμβρίου 1861 η βασίλισσα Αμαλία βγήκε με τη συνοδεία της για τον καθιερωμένο της περίπατο στην πλατεία Συντάγματος. Καθώς επέστρεφε στα Ανάκτορα, ένας νεαρός άντρας, που είχε ξεκινήσει οπλισμένος από τα Εξάρχεια, την πλησίασε και πυροβόλησε εναντίον της. Η βασίλισσα Αμαλία πρόλαβε να αντιδράσει, γυρίζοντας το άλογό της εναντίον του. Ο νεαρός αστόχησε και αμέσως συνελήφθη από τη χωροφυλακή. Τον οδήγησαν ενώπιον του υπουργικού συμβουλίου, που εκείνη τη στιγμή βρισκόταν σε συνεδρίαση και ομολόγησε την πράξη του μπροστά στον πρωθυπουργό Αθανάσιο Μιαούλη, λέγοντας ότι ήθελε να απαλλάξει τη χώρα από την τυραννία. Το όνομά του ήταν Αριστείδης Δόσιος και ήταν μόλις 18 χρόνων. Σπούδαζε στη Νομική Σχολή και ήταν γόνος γνωστής αθηναϊκής οικογένειας. Η βίωση των γεγονότων της Ιταλικής επανάστασης και ο χαρακτήρας του μεγαλύτερου του αδελφού διαμορφώνουν τον νεαρό Δόσιο. Ο πατέρας του ήταν δημόσιος υπάλληλος και αργότερα διετέλεσε δύο φορές υπουργός. Η μητέρα του ήταν κόρη του πολιτικού Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Ο Δόσιος υπέστη τρομερά βασανιστήρια για να αποκαλύψει τους συνεργούς του, καθώς εκείνη την περίοδο υπήρχαν πολλοί που ξεσήκωναν τον λαό εναντίον του βασιλιά Όθωνα. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες, συνεργοί του ήταν οι αδελφοί Δεληγιώργη, που ξεσήκωναν τους φοιτητές λέγοντας ότι για όλα τα δεινά του τόπου έφταιγε το στέμμα. Καταδικάστηκε σε θάνατο αλλά ύστερα από παρέμβαση της βασίλισσας η ποινή του μετατράπηκε σε ισόβια. Έμεινε στη φυλακή έναν χρόνο, ώσπου το 1862 έγινε η εξέγερση.(13)

Η απόπειρα δολοφονίας αντανακλά σε απόψεις που επικρατούσαν στις επαναστατικές νεολαίες της Δύσης και ιδιαίτερα της Ιταλίας. Τέτοιας μορφής ενέργειες εναντίον βασιλικών προσώπων είναι πολύ συχνές όλη τη δεκαετία του ’50 στη διαιρεμένη Ιταλία. Όπως θα ισχυρισθεί ο συνήγορος ενός Ιταλού επαναστάτη, «η πολιτική δολοφονία είναι το μόνο μυστήριο που προάγει την επανάσταση και είναι φίλοι του λαού εκείνους που ονομάζουν δολοφόνους. Αυτοί είναι οι πρόδρομοι της μελλοντικής δημοκρατίας, της κοινωνικής δημοκρατίας». Το καλοκαίρι του 1861 συνέβη μία ανάλογη απόπειρα εναντίον του βασιλιά της Πρωσίας Γουλιέλμου. 

Οι επιπτώσεις της απόπειρας βαρύνουν συνολικά τη νεολαία, αλλά επενεργούν και στη διαμόρφωση μιας νέας κατασταλτικής πολιτικής που στοχεύει επιλεκτικά να καταπνίξει οποιαδήποτε αντίδραση των θεωρουμένων «ηγητόρων» της. Υπάρχει ταυτόχρονα μία οργανωμένη προσπάθεια κοινωνικής περιθωριοποίησης των νεολαιίστικων αγώνων. Μετέχουν σ’ αυτό οι ιδεολογικοί αμύντορες του «συστήματος», πολιτικοί, δημοσιογράφοι, και ακαδημαϊκοί δάσκαλοι.(14)

Τα Ναυπλιακά: η έξωση του Όθωνα

Στις 10 Γενάρη του έτους αυτού, ο Κανάρης καλείται στα ανάκτορα από τον Όθωνα (στο μεταξύ έχει θορυβηθεί μετά την απόπειρα του Δόσιου και τη στάση της κοινής γνώμης εναντίον του) για να σχηματίσει κυβέρνηση. Τρεις χιλιάδες κόσμου, που «…συνέκειτο εκ νέων του Πανεπιστημίου και άλλων τιμίων πολιτών», τον ακολουθεί σ’ όλη τη διαδρομή και μένει έξω από τα ανάκτορα παρά την προσπάθεια της χωροφυλακής να διαλύσει τη συγκέντρωση. Ο Κανάρης θέτει ως προϋπόθεση για τον σχηματισμό κυβέρνησης την αποδοχή ενός μακροσκελούς υπομνήματος που θα μπορούσε με τις προτάσεις του να αποτρέψει «…τους απειλούντες τε τον βασιλέαν και το έθνος κινδύνους», ο Όθωνας θα δεχθεί τις προτάσεις του υπομνήματος δίνοντας την άδεια σχηματισμού κυβέρνησης. Το υπόμνημα που καταθέτει είναι μία σημαντική προσπάθεια για τον εκσυγχρονισμό του πολιτειακού καθεστώτος και την αυτονόμηση του Κοινοβουλίου και της κυβέρνησης από τη βασιλική κηδεμονία (ανάμεσα στους όρους που τίθενται, ζητείται η διασφάλιση της αυτενέργειας του πρωθυπουργού στον διορισμό των υπουργών, και η παρεμπόδιση οποιασδήποτε ανάμειξης της αυλής στις πολιτικές διεργασίες). Περιέχονται ακόμη αιτήματα που αποτέλεσαν πάγιες διεκδικήσεις της νεολαίας (η κατοχύρωση της ελευθεροτυπίας και η διοργάνωση της χωροφυλακής). Κι ενώ οι όποιες πολιτικές συνέπειες της αποτυχημένης προσπάθειας του Κανάρη θα αποτελέσουν μία από τις κύριες αιτίες για την έκρηξη στο Ναύπλιο η ευκαιρία που δίνεται στη νεολαία να επανέλθει στο προσκήνιο είναι σημαντική. Σύμφωνα με τον Άγγλο πρέσβη Φίνλεϊ, φοιτητές του Πανεπιστημίου είχαν καλύψει την πλατεία μπροστά από τα ανάκτορα παραμένοντας εκεί για δύο μερόνυχτα, όσο δηλαδή διαρκούσαν οι διαπραγματεύσεις. Ο Όθωνας όμως δεν δέχθηκε και έδωσε την εντολή στον Ιωάννη Κολοκοτρώνη. Ο Κανάρης πέρασε ανοιχτά στην αντιπολίτευση και αναδείχτηκε σε κεντρική φυσιογνωμία του αντιοθωνικού κινήματος. Για τους νεότερους ο Κανάρης ήταν πατρική μορφή, για τους εθνικιστές σύμβολο του αγώνα και εκπρόσωπος του πραγματικού ελληνισμού. Ο ίδιος εμφανιζόταν αλληλέγγυος σε όλους όσοι είχαν παραγκωνιστεί από τον Όθωνα. Δημοκρατικός, αλλά με συγκεχυμένες απόψεις σε διάφορα ζητήματα ώστε να μην απωθούν κανέναν, ήταν το πρόσωπο που κατάφερε να συσπειρώσει όλους.(15)

«Η έξωσις των πρώτων βασιλέων της Ελλάδος Όθωνος και Αμαλίας». Λιθογραφία εποχής

Ως άμεση απόρροια της αποτυχίας σχηματισμού κυβέρνησης από τον Κανάρη ξεσπά στις 2 Φλεβάρη 1862 η επανάσταση του Ναυπλίου. Τα αιτήματα των επαναστατών (περιέχονται σε προκήρυξη που τυπώνεται ταυτόχρονα με την έναρξη της στάσης) αποτελούν αντανάκλαση των προτάσεων που είχαν διατυπωθεί με το υπόμνημα Κανάρη μερικές μέρες πριν. Με τη διαφορά ότι το κύριο αιτούμενο (προσδίδει και τη δυναμική της εξέγερσης στη συγκεκριμένη στρατιωτική κίνηση) είναι «…η κατάργησις του συστήματος και αναγόρευσις νέου εγγυωμένου τας ελευθερίας του λαού…».Τα αίτια της στάσης του Ναυπλίου αποτυπώνονται σε μία σειρά από γεγονότα. Τα συμπόσια που είχαν προηγηθεί στις περιοχές του Ναυπλίου και του Άργους, αλλά και το γεγονός ότι οι κύριοι υπεύθυνοι για τη συνωμοσία του Μαΐου του 1861, στρατιωτικοί Χ. Ζυμβρακάκης, Δ. Μπότσαρης, Π. Κορωναίος και Π. Κολοκοτρώνης, είχαν εκτοπισθεί ή βρίσκονταν φυλακισμένοι στο Ναύπλιο, καταδεικνύουν το γιατί επιλέχθηκε να γίνει εκεί η έναρξη της εξέγερσης.(16)

Για να σώσουν την κατάσταση, ο Όθων και η Αμαλία έκαναν μια μεγάλη περιοδεία στην Πελοπόννησο. Αναθάρρησαν κι ετοιμάστηκαν για μια δεύτερη, αυτήν τη φορά στην Αιτωλοακαρνανία. Μεγάλη αποκοτιά. Απόγονος γενιάς που πάνω από 350 χρόνια κατείχε το αρματολίκι στην περιοχή, ο Θοδωράκης Γρίβας (1797-1862) ήταν πασίγνωστος αντιμοναρχικός και είχε φυλακιστεί παλιότερα γι’ αυτό μαζί με τον Κολοκοτρώνη. Ύψωσε σημαία επανάστασης στη Βόνιτσα. Ήταν 10 Οκτωβρίου 1862. Την ίδια μέρα επαναστάτησε και η Πελοπόννησος. Στην Αθήνα, ο καθηγητής του πανεπιστημίου Νικόλαος Σαρίπολος (1817-1887) έγραψε μια προκήρυξη. Η περιοδεία στην Αιτωλοακαρνανία ματαιώθηκε. Η βασιλική θαλαμηγός κατέπλευσε στο λιμάνι του Πειραιά στις 11 Οκτωβρίου 1862. Οι επιβάτες της δεν βγήκαν στη στεριά. Το πρωί, η προκήρυξη του Νικολάου Σαρίπολου είχε δημοσιευτεί από τον Μεσολογγίτη βουλευτή Επαμεινώνδα Δεληγιώργη: «Το σπίτι ετούτο» καταργούσε τη βασιλεία του Όθωνα και συγκαλούσε εθνοσυνέλευση. Ο λαός είχε βγει στους δρόμους. Στην προκυμαία του Πειραιά τα πλήθη υποδέχτηκαν τη θαλαμηγό με αποδοκιμασίες. Ο Όθων και η Αμαλία προτίμησαν να την οδηγήσουν στη Σαλαμίνα, όπου και διανυκτέρευσαν. Την επομένη, 12 Οκτωβρίου 1862, έφυγαν για πάντα από την Ελλάδα. Ο Όθων πέθανε το 1867 στο Μόναχο. Επτά χρόνια αργότερα πέθανε και η Αμαλία.(17)

Οι ζυμώσεις για την έλευση του Γεωργίου

Όμως, την έξωση του Όθωνα πανηγύρισαν και οι Άγγλοι. Κι άρχισαν να εργάζονται για την «ομαλή διαδοχή». Ονειρεύονταν κιόλας επόμενο βασιλιά των Ελλήνων τον πρίγκιπα Αλφρέδο, δεύτερο γιο της βασίλισσάς τους Βικτορίας. Μέχρι τότε τον προόριζαν για την Επτανησιακή Ηγεμονία που μεθόδευαν και θα περιλάμβανε τα υπό την κατοχή τους Ιόνια νησιά και τις υπό τουρκική ακόμα κατοχή Θεσσαλία και Ήπειρο. Τον Νοέμβριο του 1862, ελάχιστες μόλις μέρες μετά την έξωση του Βαυαρού, ο πρωθυπουργός της Αγγλίας κάλεσε τον Έλληνα επιτετραμμένο στο Λονδίνο Χαρίλαο Τρικούπη και του είπε: «Αφού έφυγε ο Όθων, κρατάμε την Κέρκυρα και σας δίνουμε τα υπόλοιπα νησιά του Ιονίου». Στις 10 Δεκεμβρίου 1862 άρχιζε στην Αθήνα η εθνοσυνέλευση που θα οδηγούσε στην εκλογή νέου βασιλιά. Την ίδια μέρα, ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών διαμηνούσε: «Η βασίλισσα δεν θα είχε αντίρρηση να δοθούν τα Ιόνια στην Ελλάδα αν ο νέος βασιλιάς ήταν αρεστός στους Βρετανούς». Και στην Αθήνα έφτανε μήνυμα που δεν έπαιρνε παρερμηνείες: «Προκειμένου να στηριχτεί η μοναρχία στην Ελλάδα, η βασίλισσα Βικτορία ήταν πρόθυμη να ανακοινώσει στη βουλή των λόρδων και στο αγγλικό κοινοβούλιο την ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα. Όμως η προσφορά δεν ίσχυε αν οι Έλληνες εκλέγανε βασιλιά που θα δημιουργούσε υποψίες ότι θ’ ακολουθούσε επιθετική πολιτική προς την Τουρκία».(18)

Ένα δημοψήφισμα στην Ελλάδα έφερε τον πρίγκιπα Αλφρέδο να παίρνει τις 230.000 από τις συνολικά 240.000 ψήφους. Μέσα από αντεγκλήσεις, απόπειρες πραξικοπημάτων και αναταραχή, η εθνοσυνέλευση πρότεινε το στέμμα στον νικητή του δημοψηφίσματος. Όμως οι άλλες μεγάλες δυνάμεις αντέδρασαν. Οι Άγγλοι αναγκάστηκαν να αναδιπλωθούν. Η κυβέρνησή τους αρνήθηκε την προσφορά για λογαριασμό του Αλφρέδου. Στην Αθήνα μπερδεύτηκαν. Μια επιτροπή ανέλαβε να διερευνήσει τις πραγματικές διαθέσεις των μεγάλων, ώστε η εθνοσυνέλευση να εναρμονιστεί μ’ αυτές. Στις 18 Μαρτίου 1863, η επιτροπή ανακοίνωσε τα αποτελέσματα της έρευνάς της: Οι μεγάλες δυνάμεις συμφωνούσαν στο πρόσωπο του Γεωργίου Γουλιέλμου, γιου του διαδόχου της Δανίας, Χριστιανού. Συμφωνούσε κι ο πατέρας του. Την ίδια μέρα, η εθνοσυνέλευση ανακήρυξε τον Γεώργιο βασιλιά: βασιλιά των Ελλήνων, ώστε να περιλαμβάνονται και οι των κατεχομένων εδαφών, και όχι της Ελλάδας, όπως ήταν ο Όθων.

Μια επιτροπή έφυγε στη Δανία να προσφέρει το στέμμα. Έφτασε εκεί στις 13 Απριλίου. Ο βασιλιάς Φρειδερίκος, ο διάδοχος Χριστιανός Θ΄ Γλίξμπουργκ με την πριγκίπισσα Λουίζα και τον γιο τους Γεώργιο της επιφύλαξαν τιμές. Καθυστερούσαν όμως να δεχτούν το στέμμα. Έμπειρος ο βασιλιάς των Δανών, είχε προβάλει τρεις όρους προκειμένου να συγκατατεθεί: Να παραιτηθούν οι Βαυαροί από τον ελληνικό θρόνο, να παραχωρηθούν στην Ελλάδα τα Επτάνησα και να αυξηθεί η χορηγία των μεγάλων δυνάμεων προς τον βασιλιά. Οι Άγγλοι συμφώνησαν να δώσουν τα Επτάνησα προίκα στον Γεώργιο. Ο πρώτος όρος όμως κολλούσε στην άρνηση των Βαυαρών να παραιτηθούν. Με ένα δικολαβίστικο κείμενο, οι τρεις δυνάμεις θυμήθηκαν ότι αυτές εξέλεξαν τον Όθωνα, τον δοκίμασαν για 30 χρόνια, διαπίστωσαν ότι δεν τους έκανε και τον απάλλασσαν από τα καθήκοντά του, απαλλάσσοντας και τις ίδιες από τις διάφορες δεσμεύσεις που είχαν αναλάβει απέναντι στους Βαυαρούς. Το θέμα έκλεισε. Στις 25 Μαΐου 1863, ο βασιλιάς Φρειδερίκος αποδέχτηκε το στέμμα των Ελλήνων για λογαριασμό του Γεώργιου. Στις 15 Ιουνίου, η εθνοσυνέλευση ανακήρυξε τον νέο βασιλιά ενήλικο: Ο Γεώργιος είχε γεννηθεί στις 24 Δεκεμβρίου 1845 και το 1863 ήταν κάτω των 18 χρόνων. Στην Ελλάδα όμως θυμούνταν ακόμη τα βάσανα της αντιβασιλείας του Όθωνα. Δεν χρειάζονταν επαναλήψεις. Στις 17 Οκτωβρίου 1863, το πλοίο που μετέφερε τον Γεώργιο έφτασε στον Πειραιά. Στις 18, ο νεαρός βασιλιάς βγήκε στην προκυμαία, ενώ ο λαός τον επευφημούσε. Μια στάση στον Κεραμεικό για την επίσημη υποδοχή κι ανέβηκε στην Αθήνα.(19)

Από την επανάσταση του 1821 στο Σύνταγμα του 1864

Την περίοδο 1858-1862 είναι φανερό ότι ένα συγκεκριμένο κοινωνικό στρώμα, η νεολαία, εμφανίστηκε στο προσκήνιο αντιμετωπίζοντας επαγγελματικά αδιέξοδα. Το ατομικό πρόβλημα έγινε κοινωνικό ζήτημα και συνδέθηκε άμεσα με τα δημοκρατικά πολιτικά διακυβεύματα. Η επίδραση του ιταλικού και ευρύτερα ευρωπαϊκού ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού λειτούργησε καταλυτικά στην ιδεολογική επένδυση της αντίδρασης. Καθοριστικός παράγοντας στην ανάπτυξη της πολιτικής βίας υπήρξε η παραβίαση των δικαιωμάτων του πολίτη από το κράτος. Η αντιμετώπιση των διαδηλωτών με «βρώμικους» τρόπους συνέβαλε στη ριζοσπαστικοποίησή τους. Καθώς χαρακτηρίζονται σαν «τρομοκράτες» ή «συμπαθούντες την τρομοκρατία», τα κοινωνικά κινήματα μετατρέπονται σε αποδιοπομπαίους τράγους. Επίσης, δεν είναι μόνο η αστυνομία, αλλά η αλλαγή των νόμων προς μία ανελεύθερη κατεύθυνση. Γιατί παρά τον εκδημοκρατισμό και την ειρήνευση στο κεντρικό πολιτικό επίπεδο, το γεγονός ότι οι κινητοποιήσεις καταστέλλονται σκληρά θεμελιώνει την εικόνα ενός αυταρχικού κράτους. Συνεπώς, η πολιτική βία συμβαδίζει με την ένταση της καταστολής καθώς από τις μαζικές κινητοποιήσεις περνάμε σε απαγορευμένες βίαιες συγκρούσεις,(20) σε απόπειρες δολοφονίας και εν τέλει όπως στην εξέγερση του 1862 σε μία συνωμοσία που εξελίχθηκε σε επανάσταση.

Η σύνδεση με τα ανολοκλήρωτα αιτήματα της επανάστασης του 1821 ήταν πρόδηλη εξαιτίας του αυταρχικού προσώπου του οθωνικού καθεστώτος. Η επανάσταση του 1821 με τα δημοκρατικά συντάγματα ψηφισμένα από τις πρώτες επαναστατικές εθνοσυνελεύσεις ως ένα ημιτελές αίτημα τόσο από εθνική όσο και από πολιτική πλευρά. Με άλλα λόγια η έννοια της ελευθερίας χρωμάτιζε εξίσου την εθνική ελευθερία, αλλά και την πολιτική ελευθερία του ατόμου και τη δημοκρατική λειτουργία της χώρας. Η ίδια η έννοια του ελεύθερου Έλληνα πολίτη συνδεόταν καταλυτικά με την επανάσταση του 1821 γιατί τότε ακριβώς «γεννήθηκε» ως εθνικό και πολιτικό περιεχόμενο μαζί με την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Στην εξέγερση του 1862 το νήμα αυτών των καταβολών αποτυπώθηκε στο πρόσωπο του Κωνσταντίνου Κανάρη ενεργοποιώντας στο φαντασιακό των ριζοσπαστικοποιημένων νέων όλες αυτές ακριβώς τις αναπαραστάσεις.

Το ελληνικό Σύνταγμα του 1864 υπήρξε η σημαντικότερη κατάκτηση του δημοκρατικού φιλελευθερισμού στην ελληνική πολιτική ζωή του 19ου αιώνα. Σηματοδοτεί την καθιέρωση της δημοκρατικής αρχής, την εγκατάσταση της βασιλευομένης δημοκρατίας αντί της συνταγματικής μοναρχίας ως μορφής του πολιτεύματος, το σύστημα της μιας Βουλής και μια εναργέστερη επίγνωση της ανάγκης προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων. Είναι το πραγματικό παιδί του 1821 και αποτελούσε τη μεγαλύτερη πολιτειακή πρωτοπορία κατά το τελευταίο τέταρτο του αιώνα σε μια εποχή που η υπόλοιπη Ευρώπη δεν είχε τόση δημοκρατία. Στην πράξη, το Σύνταγμα του 1864 δεν προέκυψε από ολιγαρχικά στοιχεία για να καλύψουν και να διαιωνίσουν τα επί μέρους τοπικά τους συμφέροντα και ποικίλες άλλες ιδιοτέλειες, αλλά το ακριβώς αντίθετο. Προέκυψε από αληθινά ριζοσπάστες άνδρες, με σημαντική τη συμβολή των Επτανησίων ριζοσπαστών και της «χρυσής νεολαίας», ακριβώς για να τα περιορίσει αυτές τις υποτέλειες στο όνομα των καθολικών συμφερόντων του λαού και του έθνους. Πολύ σύντομα, προϊόν αυτού του επιτεύγματος θα είναι η διανομή μέρους των εθνικών γαιών στους ακτήμονες στο πλαίσιο της πρώτης αγροτικής μεταρρύθμισης από την κυβέρνηση Κουμουνδούρου στα 1871.

Η επιβολή του Γεωργίου Α΄ υπήρξε συνέπεια της αδυναμίας του ελληνικού λαού να απαγκιστρωθεί από την επιτήρηση των Μεγάλων Δυνάμεων, μια μορφή συμβιβασμού. Την ίδια στιγμή, το νέο πολιτικό σύστημα της καθολικής ψηφοφορίας έδινε τη δυνατότητα ακόμα και στα πιο περιθωριοποιημένα στρώματα να διαπραγματευτούν την πολιτική τους στήριξη, να παλέψουν για την κοινωνική άνοδο και να διεκδικήσουν άμεσα υλικά ανταλλάγματα. Οι ελίτ σύντομα θα κατανοήσουν αυτό το πρόβλημα. Ο νέος βασιλιάς θα επιχειρήσει να καταργήσει de facto πολλές κατακτήσεις του συντάγματος, αλλά και πολλοί πολιτικοί, αν και πρωταγωνίστησαν στην επιβολή του, θα προσπαθήσουν να το περιορίσουν με κοινοβουλευτικά πραξικοπήματα. Οι αγώνες όμως για δημοκρατία θα εμποδίσουν αυτές τις προσπάθειες. Ο Χαρίλαος Τρικούπης με την αρχή της δεδηλωμένης θα προσφέρει έναν νέο συμβιβασμό προτείνοντας την ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας σε βάρος της κοινοβουλευτικής εξουσίας. Στα τέλη του 19ου αιώνα, η κριτική στο πολιτικό σύστημα και στο πρόβλημα των πελατειακών σχέσεων θα ενταθεί μετά την ήττα του 1897.

* Ο Κώστας Παλούκης είναι διδάκτορας Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης

* Αναδημοσιεύεται από το τεύχος #49 του HotDoc.History που κυκλοφόρησε στις 14 Οκτωβρίου 2018. Διατηρούνται οι ιδιότητες των προσώπων όπως 

είχαν την εποχή της δημοσίευσης.

Παραπομπές

(1) Νίκος Ποταμιάνος – Βούλα Βερράρου, «Κώστας Κωστής, “Τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας”. Η διαμόρφωση του νεοελληνικού κράτους, 18ος-21ος αιώνας, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2013», Τα Ιστορικά 61 (Δεκέμβριος 2014).

(2) Το ίδιο.

(3) Νίκος Ιωαννίδης, Οι ιδεολογικοί και πολιτικοί αγώνες της νεολαίας στην περίοδο 1859-1871. Ο χαρακτήρας και η επίδρασή τους στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1999, σ. 7-8.

(4) Το ίδιο, σ. 17.

(5) Το ίδιο, σ. 36-37.

(6) Το ίδιο, σ. 38 – 40.

(7) Τα Σκιαδικά – Η εξέγερση της αθηναϊκής νεολαίας το 1859, (http://www.historical-quest.com/histquest/461-ta-skiadika.html, τελευταία προσπέλαση, 29.09.2018)

(8) Το ίδιο.

(9) Το ίδιο.

(10) Ν. Ιωαννίδης, ό.π., σ. 56-57.

(11) Ν. Ιωαννίδης, ό.π., σ. 88.

(12) Το ίδιο, σ. 89.

(13) Το ίδιο, σ. 90

(14) Το ίδιο, σ. 91-109.

(15) Το ίδιο, σ. 110-111.

(16) Το ίδιο, σ. 113.

(17) Η έξωση του Όθωνα και η εκλογή του Γεώργιου Α΄ (http://historyreport.gr/index.php/%CE%A3%CF%84%CE%B1-%CE%BD%CE%B5%CF%8C%CF%84%CE%B5%CF%81%CE%B1-%CF%87%CF%81%CF%8C%CE%BD%CE%B9%CE%B1/%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AC-%CE%98%CE%AD%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1/887-%CE%97-%CE%AD%CE%BE%CF%89%CF%83%CE%B7-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%8C%CE%B8%CF%89%CE%BD%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B7-%CE%B5%CE%BA%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AE-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%93%CE%B5%CF%8E%CF%81%CE%B3%CE%B9%CE%BF%CF%85-%CE%91, τελευταία προσπέλαση, 29.09.2018)

(18) Το ίδιο.

(19) Το ίδιο.

(20) Donatella Della Porta, Social movements, political violence, and the state: A comparative analysis of Italy and Germany, Cambridge University Press, 2006, σ.55-57.