Καβίρειο Θήβας: Την οργή των Καβ[ε]ίρων να φοβάσαι

Τα υπουργεία Πολιτισμού και Εσωτερικών ερωτώνται τι θα πράξουν για την προστασία και ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου στη Θήβα.

«Την οργή των Καβ[ε]ίρων οι άνθρωποι δεν μπορούν να την αποφύγουν… Κι όταν ο Αλέξανδρος είχε νικήσει και κάψει τη Θήβα και τη Θηβαΐδα ολόκληρη, οι μακεδόνες οπλίτες που μπήκαν στο ιερό των Καβ[ε]ίρων, βρισκόμενο και αυτό σε γη εχθρική, καταστράφηκαν με κεραυνούς και αστραπές από τον ουρανό. Τόσο άγιο ήταν το ιερό τούτο από την αρχή». Αυτά γράφει ο Παυσανίας στα «Βοιωτικά» του (ΙΧ,25, 8-10) για το θηβαϊκό Καβίρειο, όπου λατρεύονταν κατά την αρχαιότητα ο Kάβιρος και το θεϊκό Παιδί, στους οποίους η Δήμητρα είχε αποκαλύψει κάποιες μυστικές τελετές που αποσκοπούσαν στην ενίσχυση της γονιμότητας καρπών, ζώων και ανθρώπων.

Οι Κάβειροι (ή Κάβιροι στη Βοιωτία, όπως αναφέρονται στις σχετικές βοιωτικές επιγραφές) ήταν θεότητες ή δαίμονες προελληνικής ή ανατολικής προέλευσης, με όνομα που σημαίνει «δυνατοί» ή «μεγάλοι» θεοί. Λατρεύονταν σε διάφορες πόλεις του ελλαδικού χώρου, όπως οι Λήμνος, Σαμοθράκη, Ιμβρος, Θάσος, Θήβα. Κοντοί και με μεγάλα γεννητικά όργανα, κατοικούσαν στα έγκατα της γης και θεωρούνταν υπεύθυνοι για τους σεισμούς και τις πυρκαγιές.

Ανασκαφή το 1888

Οκτώ περίπου χιλιόμετρα έξω από τη Θήβα, στον δρόμο προς Λιβαδειά, ένας αγροτικός δρόμος πριν από τη σύγχρονη διασταύρωση των Βαγίων οδηγεί στον αρχαιολογικό χώρο του ιερού των Καβίρων. Κρυμμένο από τα μάτια των πολλών, καθώς βρίσκεται σε ένα βαθούλωμα περιτριγυρισμένο από λοφίσκους και υψώματα, το τέμενος εντοπίστηκε τυχαία το 1887, όταν μολύβδινα ειδώλια ταύρων από την περιοχή βρέθηκαν να πωλούνται στην Αθήνα. Η ανασκαφή ξεκίνησε από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο το 1888-89, συνεχίστηκε κατά διαστήματα την περίοδο 1956-66, ενώ μικρή συμπληρωματική ανασκαφή έγινε το 1971.

Τα σημαντικότερα κτίρια που εντοπίστηκαν είναι α) ο αφιερωμένος στους Κάβιρους ναός, ορθογώνιο κτίσμα με οικοδομικές φάσεις από τον 6ο έως τον 1ο αιώνα π.Χ, που διέθετε υπαίθρια αυλή με δύο ορθογώνιους βόθρους για αιματηρές θυσίες, και β) το θέατρο (3ος-1ος αιώνας π.Χ.), με πιθανόν δέκα λίθινες ημικυκλικές σειρές καθισμάτων, βωμό στο κέντρο της ορχήστρας και χωρίς σκηνή. Η ιδιαιτερότητα του χώρου οδηγεί τους μελετητές στην εκτίμηση πως το θέατρο ήταν βασικά χώρος παρακολούθησης των «δρώμενων» που σχετίζονταν με τη μύηση των πιστών και όχι χώρος διεξαγωγής θεατρικών παραστάσεων.

Βρέθηκαν ακόμη μια στοά, μακρόστενο οικοδόμημα μήκους 40 μ., που χτίστηκε περί τα μέσα του 1ου αιώνα π.Χ. και εξυπηρετούσε τις λατρευτικές ανάγκες του ιερού, καθώς και αρκετά κυκλικά και ελλειψοειδή κτίρια σε ολόκληρο τον χώρο του ιερού. Τα κτίρια αυτά διέθεταν βόθρους για τις αιματηρές θυσίες και τους τελετουργικούς καθαρμούς καθώς και κτιστό πάγκο στο εσωτερικό για τους μυούμενους. Τέλος, αποκαλύφθηκε και ένας κτιστός περίβολος, που περιέβαλλε όλο τον ιερό χώρο μέχρι πριν από το 300 π.Χ., ενώ αργότερα επεκτάθηκε προκειμένου να συμπεριλάβει και το κοίλο του θεάτρου.

Καθώς οι Κάβιροι λατρεύονταν ως προστάτες του αμπελιού και της ευγονίας των ζώων, στον χώρο βρέθηκαν πλειάδα τελετουργικών αγγείων καθώς και εκατοντάδες ζωόμορφα ειδώλια, μπρούντζινα και μολύβδινα, που χρονολογούνται από τον 10ο αιώνα έως και τον 6ο αιώνα π.Χ. Αποτελούσαν προσφορές των πιστών στις θεότητες που λατρεύονταν εκεί και σήμερα μπορεί να δει κανείς χαρακτηριστικά δείγματά τους τόσο στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θήβας όσο και στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Στο Καβίρειο της Θήβας λάμβαναν χώρα και τελετές που σηματοδοτούσαν τη μετάβαση από την παιδική στην εφηβική ηλικία και κατόπιν στη ζωή του ενήλικα. Η παρουσία πλήθους παιχνιδιών και ομοιωμάτων, όπως στρόβιλοι (σβούρες), αστράγαλοι, κουδουνάκια, το επιβεβαιώνουν. Μάλιστα, η αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων Βοιωτίας με αφορμή τα ευρήματα αυτά έχει σχεδιάσει, όπως μας πληροφορεί η ιστοσελίδα της, και μια ενδιαφέρουσα μουσειοσκευή με τίτλο «Ο Κώδων από το Καβίρειο». Το δανειστικό αυτό υλικό για σχολεία, με ψηφιακή παρουσίαση του ιερού των Καβίρων στη Θήβα, αντίγραφα καβίρειων αγγείων, παζλ, επιδαπέδιο παιχνίδι και πληθώρα προτεινόμενων εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων, δείχνει και τη μορφωτική δυναμική που θα αποκτούσε ένας οργανωμένος και επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος στο Καβίρειο.

Η ερώτηση στη Βουλή

Σε ερώτηση που κατατέθηκε στη Βουλή στις 6 Μαΐου προς την υπουργό Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη και τον υπουργό Εσωτερικών Θεόδωρο Λιβάνιο, με πρωτοβουλία της βουλεύτριας Βοιωτίας Γιώτας Πούλου και τη συνυπογραφή τεσσάρων ακόμη βουλευτών του Κινήματος Δημοκρατίας, σημειώνεται πως –παρά την ιστορική και λατρευτική σημασία του– «η σημερινή κατάσταση του μνημείου προκαλεί ντροπή: λιθοδομές που καταρρέουν, έντονη ανάπτυξη βλάστησης ανάμεσα στους αρχαίους λίθους, παντελής έλλειψη σήμανσης, στοιχειώδους καθαρισμού ή συντήρησης, απουσία φύλαξης».

Στην ερώτηση επισημαίνεται επίσης ότι, παρά την προγραμματική σύμβαση που υπογράφτηκε το 2013 μεταξύ του υπουργείου Πολιτισμού και της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας, «δεν έχει μέχρι σήμερα ενεργοποιηθεί ουσιαστικά κάποια φάση αναστήλωσης, ανάδειξης ή επανάχρησης του χώρου. Η έλλειψη χρηματοδότησης και ενιαίου στρατηγικού σχεδιασμού καθιστά το μνημείο ευάλωτο και αδρανές. Η διαχρονική απουσία παρεμβάσεων υπονομεύει τόσο τη δυνατότητα συνέχισης της επιστημονικής έρευνας όσο και τις προοπτικές εκπαιδευτικής και τουριστικής αξιοποίησης του χώρου».

Η κ. Πούλου και οι συνυπογράφοντες βουλευτές παρατηρούν, τέλος, ότι «παρά την ύπαρξη επανειλημμένων επισημάνσεων εκ μέρους της επιστημονικής κοινότητας, οι οποίες τονίζουν την ανάγκη για προστασία και ανάδειξή του», ο αρχαιολογικός χώρος δεν έχει ενταχθεί σε κάποιο συγκεκριμένο χρηματοδοτικό πρόγραμμα.

Η σύμβαση του 2013

Σύμφωνα με την προγραμματική σύμβαση του 2013 που φέρει τις υπογραφές της τότε γενικής γραμματέα και νυν υπουργού Πολιτισμού Λίνας Μενδώνη και του τότε περιφερειάρχη Στερεάς Ελλάδας Κλέαρχου Περβαντά, οι προβλεπόμενες εργασίες θεωρούνταν «πρόδρομες εργασίες μελέτης, στερέωσης, αναστήλωσης και ανάδειξης του μνημείου», υποτίθεται δηλαδή πως θα υπήρχε συνέχεια. Η οποία δεν υπήρξε. Και όχι μόνο αυτό. Η προγραμματική του 2013 προέβλεπε πλήθος κοστοβόρων εργασιών που έπρεπε να ολοκληρωθούν μέσα στο 2014:

1. Αρχαιολογικό καθαρισμό των αρχαιοτήτων που έχουν αποκαλυφθεί και στοχευμένη ανασκαφική έρευνα όπου θα κρινόταν απολύτως αναγκαίο. 2. Μελέτη αποτύπωσης και τοπογράφηση του αρχαιολογικού χώρου και του αρχαιολογικού υλικού στον χώρο. 3. Πλήρη φωτογραφική τεκμηρίωση και αεροφωτογράφιση. 4. Χαρτογράφηση της φθοράς, διάγνωσή της (μελέτη υλικών) και αποτίμηση παλαιότερων επεμβάσεων. 5. Μελέτη του αρχαίου συστήματος απορροής υδάτων και ενδεχομένως εργασίες επισκευής του. 6. Κατεδάφιση του κτίσματος που είχε χτιστεί κατά τις παλαιότερες ανασκαφικές έρευνες και κατασκευή στεγάστρου για το αρχαιολογικό υλικό που βρίσκεται στον χώρο. 7. Σήμανση με ενημερωτικές πινακίδες.

Ωστόσο, ο προϋπολογισμός των εργασιών –προερχόμενος αποκλειστικά από το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων της περιφέρειας– υπολογίστηκε περιέργως σε μόλις 50.000 ευρώ, ποσό εξαιρετικά μικρό και πάντως αναντίστοιχο των προβλεπόμενων εργασιών. Το αποτέλεσμα ήταν ορισμένες από τις εργασίας, όπως οι 6 και 7, να μην πραγματοποιηθούν ελλείψει των απαραίτητων χρημάτων. Ακόμη κι έτσι, πάντως, η αρχή που έγινε το 2014 δεν είχε, δυστυχώς, καμία συνέχεια.

Οι ερωτώντες βουλευτές έχουν δίκιο σε ακόμη μία διαπίστωσή τους: την ανάγκη συνεργασίας του υπουργείου Πολιτισμού με την τοπική αυτοδιοίκηση, απολύτως απαραίτητη για παράδειγμα στην υλοποίηση έργων οδοποιίας που θα καθιστούσαν τον χώρο προσβάσιμο. Τη σημερινή κατάσταση, με την αγροτική οδό και ειδικά το τελευταίο τμήμα του δύσβατου χωματόδρομου που οδηγεί στον αρχαιολογικό χώρο, είχαν την ευκαιρία να διαπιστώσουν και ιδίοις όμμασι, τον Ιούλιο του 2024, οι συντελεστές και οι θεατές της παράστασης του «Πλούτου» του Αριστοφάνη, η οποία έκανε την πρεμιέρα της καλοκαιρινής περιοδείας του Εθνικού Θεάτρου στο θέατρο του θηβαϊκού Καβίρειου.

Το στοίχημα

Η αποκατάσταση των μνημείων του θηβαϊκού Καβίρειου και η απόδοσή τους στο κοινό, μέσα από τη δημιουργία ενός οργανωμένου αρχαιολογικού χώρου, παραμένουν ένα στοίχημα που θα μπορούσε να κερδηθεί. Αρκεί να υπάρχει πολιτική βούληση για την επαρκή χρηματοδότηση των αναγκαίων εργασιών. Η ερώτηση της κ. Πούλου μάλιστα έρχεται σε μια περίοδο που το υπουργείο Πολιτισμού δαπανά μεγάλα ποσά από το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας για την υλοποίηση έργων, που σε αρκετές περιπτώσεις παραπέμπουν σε υπερκοστολογημένα και αχρείαστα επί της ουσίας έργα βιτρίνας σε ήδη οργανωμένους και επισκέψιμους χώρους, την ίδια ώρα που αφήνονται στην εγκατάλειψη σημαντικοί μα λιγότερο γνωστοί χώροι στην περιφέρεια.