Πριν από χρόνια είχα προτείνει στην ΕΡΤ µια τηλεοπτική σειρά µε τίτλο «Οι έγκλειστοι» που θα αφορούσε τη ζωή πολύ σηµαντικών Ελλήνων καλλιτεχνών οι οποίοι έζησαν οικειοθελώς ή εξαναγκασµένοι σε συνθήκες αποµόνωσης, φυλακής ή αυτοεγκλεισµού.
Εγκλειστοι, αποκλεισµένοι, καλλιτέχνες
Πρώτος από όλους ο Γιαννούλης Χαλεπάς, µε τα 14 χρόνια δραµατικής κράτησής του στο Ψυχιατρείο Κέρκυρας – από το 1888 έως το 1902. Επόµενος ο Κωστής Παρθένης, που πέρασε σχεδόν τα τελευταία είκοσι χρόνια της ζωής του έγκλειστος µε τη σαλεµένη κόρη του στο σπίτι τους στην πλατεία Ροβέρτου Γκάλι εµπρός από το Ηρώδειο. Το σπίτι κατεδαφίστηκε µετά τον θάνατο του Παρθένη το 1967.
Θα ακολουθούσε ο Γεώργιος Μπουζιάνης, επίσης αποκλεισµένος από την επίσηµη καλλιτεχνική σκηνή µετά την επιστροφή του στο µικρό σπίτι του στη ∆άφνη –σήµερα έχει γίνει µουσείο– από τη ναζιστική Γερµανία. Ακόµη, η Ελένη Μπούκουρα-Αλταµούρα που µετά τον θάνατο των δύο παιδιών της έζησε αποκλεισµένη οικειοθελώς και µε διαταραγµένα νεύρα στο πατρικό της σπίτι στις Σπέτσες έως τον θάνατό της το 1900. Τότε ακριβώς που, όπως θέλει ο µύθος, έκαψε όλα της τα έργα ως υπαίτια της τραγωδίας της. Εκαψε εκείνα τα παιδιά της για τα οποία «πρόδωσε» τα βιολογικά της τέκνα. Το γεγονός ότι µια γυναίκα ασχολήθηκε µε την τέχνη, εν προκειµένω µε τη ζωγραφική, εκείνη την εποχή ήταν έµµεσα ή άµεσα απαγορευµένο. Και ήταν αυτό που της δηµιούργησε την αβάσταχτη ενοχή.
Μιλώντας για φυλακισµένους, ας µην ξεχνάµε ότι υπήρξαν καλλιτέχνες που έζησαν χρόνια στις φυλακές, κυρίως ως θύµατα του εµφύλιου πολέµου, µε πιο χαρακτηριστική περίπτωση τον Ασαντούρ Μπαχαριάν. Ο ∆ιαµαντής ∆ιαµαντόπουλος έµεινε δεκαετίες οικειοθελώς αποκλεισµένος τόσο από την καλλιτεχνική δραστηριότητα όσο και από τις εκθέσεις, από το 1949 έως τη µεταπολίτευση. Μέχρι που το 1976-77 ο Μπαχαριάν – πάλι ο Ασαντούρ – του οργάνωσε ατοµική έκθεση στην Ωρα και στη συνέχεια ο Παπαστάµος την αναδροµική του στην Εθνική Πινακοθήκη το 1978. Θυµάµαι το δωµάτιό του στην Αργυρούπολη σαν κελί µοναστηριού ή την κάµαρα του Βαν Γκογκ στην Αρλ. Με ένα σιδερένιο κρεβάτι, ένα ξύλινο τραπέζι, µία κανάτα και έναν φωριαµό για ρούχα και βιβλία.
Θυµάµαι επίσης τον Νίκο Εγγονόπουλο να µη βγαίνει επί δεκαετία ποτέ από το σπίτι του. ∆εν ήρθε καν στην αναδροµική του στην Εθνική Πινακοθήκη. Παρέµενε αποκλεισµένος, αυτοέγκλειστος στο διαµέρισµά του στην οδό Αναγνωστοπούλου και δραπέτευε µόνο το βράδυ µυστικά για να κάνει βόλτα µε το αυτοκίνητο µέχρι τη θάλασσα στο Φάληρο.
Αποµονωτήριο στο Μανχάταν
Ο Γεράσιµος Στέρης, ο οποίος εγκατέλειψε την Ελλάδα περίπου στα 30 του, απαυδισµένος µε το χαµηλό επίπεδο της κριτικής και την αδιαφορία του κοινού, έζησε µε άλλο όνοµα, άλλη ταυτότητα και άλλη υπηκοότητα (!) επί µισό αιώνα, σχεδόν άγνωστος µεταξύ αγνώστων στις Ηνωµένες Πολιτείες, χωρίς ποτέ να γυρίσει πίσω.
Ανάλογη αλλά λιγότερο δραµατική ήταν η περίπτωση του Γιάννη Κουνέλλη, ο οποίος δήλωνε Ιταλός για µεγάλο διάστηµα της ζωής του, αυτοεξόριστος, και βέβαια αρνιόταν να επιστρέψει στην Ελλάδα. Και, τέλος, ο Λουκάς Σαµαράς, ο οποίος γεννήθηκε στην Καστοριά αλλά την εγκατέλειψε από παιδί για να ακολουθήσει τον µετανάστη πατέρα του στις ΗΠΑ προς το τέλος του Εµφυλίου. Ο Λουκάς Σαµαράς ζει επί χρόνια αποµονωµένος στο διαµέρισµά του στη Νέα Υόρκη χωρίς να βλέπει κανέναν ή ελάχιστους, δίχως να βγαίνει έξω. Ενα διαµέρισµα σε κάποιον ουρανοξύστη του Μανχάταν, περιτριγυρισµένο από γλάρους και σύννεφα, µε γυάλινους τοίχους, διάφανο αλλά συγχρόνως και σε απόλυτο αποκλεισµό. Μια γυάλινη φυλακή. Σε ένα παλιότερο κείµενό µου στην «Καθηµερινή» ονόµασα τον Λουκά Σαµαρά τελευταίο έγκλειστο του εµφύλιου πολέµου λόγω των έµµεσων ή άµεσων µνηµών που καταγράφονται στο έργο του. Αλλά και αυτής της οιονεί «αυτοτιµωρίας» που έχει επιλέξει για τον εαυτό του. Εφόσον ο αυτοεγκλεισµός εµπεριέχει και µια περίεργη διάσταση ηδονής. Πέρα από τη διάθεση ενδοσκόπησης.
Ζώντας έναν ανάλογο, ακούσιο εγκλεισµό, όπως όλοι µας, και αναλογιζόµενος πως υπάρχουν και θετικές συνέπειες πλην των εξόφθαλµων αρνητικών, αισθάνθηκα την ανάγκη να τα µοιραστώ όλα αυτά µαζί σας. Σκέφτοµαι, τέλος, πως ο εικαστικός καλλιτέχνης ιδιαίτερα, περνώντας ώρες, µέρες µέσα στο ατελιέ του, εντελώς αποµονωµένος, αυτός µόνος µε το καβαλέτο ή τον µατρακά του, βιώνει απόλυτα την εµπειρία του εγκλεισµού. Με την οποία, ας µη γελιόµαστε, και διά της οποίας γεννιέται το όποιο έργο τέχνης. Αφού δεν γίνεται αλλιώς.
Οµοια και ο συγγραφέας ή ο ποιητής ή ο µουσικός. Στη µόνωση, την αποµόνωση κυοφορούν το έργο τους. Και λιγότερο βέβαια ο ηθοποιός ή ο χορευτής ή ο τραγουδιστής, οι οποίοι έχουν την απόλυτη ανάγκη του κοινού.
ΥΓ.: Αν ρωτάτε για την τύχη του ντοκιµαντέρ, η ΕΡΤ το απέρριψε.
Ο Μάνος Στεφανίδης είναι αναπληρωτής καθηγητής τμήματος Θεατρικών Σπουδών ΕΚΠΑ – κριτικός τέχνης
