Η πολιτιστική, περιβαλλοντική και συμβολική αξία των νησιών του ελληνικού αρχιπελάγους για την ελληνική και την παγκόσμια κοινότητα έχει αναγνωριστεί διεθνώς, όπως κατέδειξε η ιστορική ομιλία της αείμνηστης Μελίνας Μερκούρη στη Γενική Συνέλευση της UNESCO το 1993. Σήμερα τα στοιχεία που ανέδειξε η ομιλία αυτή βρίσκονται υπό άμεση απειλή, εξαιτίας ενός αναπτυξιακού μοντέλου που επιλέχθηκε για να αντιμετωπίσει την οικονομική και δημογραφική αποψίλωση της μεταπολεμικής περιόδου, αλλά πλέον οδηγεί στην αποδόμηση της νησιωτικής ταυτότητας και των τοπικών κοινωνιών.

Η αλόγιστη, κερδοσκοπική εκμετάλλευση των χαρακτηριστικών που συνθέτουν την ταυτότητα του κάθε νησιού –ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια– υπονομεύει το ίδιο το κοινό κεφάλαιο πάνω στο οποίο βασίζεται η ελκυστικότητά τους ως τόπων διαβίωσης και δημιουργίας. Η σιωπηρή αλλά κυρίαρχη επιλογή να θεωρούνται τα νησιά χώροι επενδύσεων και όχι ζωντανοί τόποι ζωής αποτυπώνεται στο θεσμικό πλαίσιο, στις ασκούμενες ή απούσες πολιτικές και στη διοίκηση, που σε πολλές περιπτώσεις (συν)εργάζονται αποκλειστικά υπέρ της «ασφάλειας των επενδυτών», ακόμη και όσων δρουν καταφανώς παράνομα, φτάνοντας να ασκούν εκφοβιστικές πρακτικές, όπως η προσφυγή σε δίκες SLAPP για διαφυγόντα κέρδη.

Ήδη φαίνονται οι πρώτοι έντονοι κοινωνικοί, οικονομικοί και περιβαλλοντικοί τριγμοί αυτού του μοντέλου λόγω της υπέρβασης της φέρουσας ικανότητας των νησιών υπό την πίεση του μαζικού τουρισμού και του υπερτουρισμού, που επηρεάζει αρνητικά την ποιότητα ζωής τόσο των κατοίκων όσο και των επισκεπτών.

Το τελευταίο διάστημα διαπιστώνεται μια έντονη δραστηριότητα στις τοπικές κοινωνίες που αντιδρούν σε κυβερνητικές πολιτικές γύρω από θέματα χρήσης του χώρου και αναπτυξιακής στρατηγικής, διατυπώνοντας όχι μόνο αντιρρήσεις αλλά και προτάσεις για μια διαφορετική προσέγγιση αυτού που αποκαλούμε «ανάπτυξη». Ιδιαίτερα στις Κυκλάδες, αλλά όχι μόνο, αναπτύσσεται μια κινητικότητα που φαίνεται σε κάποιο βαθμό να έχει δώσει ήδη σημαντικά θετικά αποτελέσματα και να δημιουργεί ελπίδες για ακόμα περισσότερα.

Σε αρκετές περιπτώσεις και ιδιαίτερα όταν οι προσπάθειες των πολιτών ενισχύονται και υποστηρίζονται από τις αυτοδιοικητικές αρχές, έχουμε ήδη ορατές νίκες αυτών των προσπαθειών των πολιτών, που αποτελούν την καλύτερη απόδειξη πως υπάρχει κι άλλος δρόμος και ότι η επιβολή καταστροφικών παρεμβάσεων στον χώρο μέσα από λογικές real estate δεν είναι μονόδρομος.

Κάποιες κυβερνητικές υπαναχωρήσεις υπό την πίεση των αποφάσεων του ΣτΕ, παρόλο που δίνουν μια πίστωση χρόνου, σε καμιά περίπτωση δεν συνεπάγονται παραίτηση της κυβερνητικής πολιτικής από την προοπτική της καταστροφικής υπερεκμετάλλευσης του χώρου. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα από τις προτάσεις για το χωροταξικό του τουρισμού αλλά και από το περιεχόμενο των σεναρίων που προτείνονται για τα επικείμενα τοπικά πολεοδομικά σχέδια. Πρόκειται μόνο για μια αναβολή που δεν ακυρώνει καθόλου την προοπτική να επανέλθουν στο προσκήνιο οι εγκρίσεις ειδικών πολεοδομικών αλλά και πλείστων άλλων παρεμβάσεων υπέρ της πλήρους και άνευ όρων τουριστικοποίησης, στηριγμένες πλέον στο ασφαλέστερο νομικά πλαίσιο.

Ρυθμίσεις όπως η ιδιωτική πολεοδόμηση, η άνευ ορίων κατασκευή πισινών, τα υπόσκαφα, οι διανοίξεις δρόμων, η καταστροφή μονοπατιών και ξερολιθιών κ.λπ. δημιουργούν άμεσο κίνδυνο, μέσα από τις εκτός κλίμακας ιδιωτικές και δημόσιες κατασκευές, οριστικής απώλειας της ταυτότητας και της βιωσιμότητας των νησιών.

Οι ουσιαστικές διαβουλεύσεις που έχει πραγματοποιήσει το Εργαστήριο Τοπικής και Νησιωτικής Ανάπτυξης σε πάνω από δέκα νησιά με ερώτημα «Τι ανάπτυξη έχουμε – τι ανάπτυξη θέλουμε;» αποτυπώνουν την αλλαγή προτεραιοτήτων στις τοπικές κοινωνίες. Φορείς, συλλογικότητες, επιστήμονες, επαγγελματίες, ενεργοί πολίτες και η τοπική αυτοδιοίκηση ζητούν την προστασία και τη βιώσιμη προοπτική των νησιών μας μέσα από τις δικές τους αποφάσεις.

Τα τοπικά πολεοδομικά σχέδια που είναι σε εξέλιξη αποτελούν σημαντικό εργαλείο ώστε να αποτυπωθεί το εναλλακτικό μοντέλο ανάπτυξης που δεν θα θεωρεί τα νησιά ως χώρους επενδύσεων αλλά ως τόπους ζωής.

*Ο Γιάννης Σπιλάνης είναι ομότιμος καθηγητής του τμήματος Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου