Σημαντική έκδοση με το σύνολο του έργου του ποιητή και πεζογράφου Κώστα Κρυστάλλη.
Ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και πεζογράφος Ευάγγελος Αυδίκος ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με το έργο του Κώστα Κρυστάλλη (18681894) το 1993 με την ευκαιρία του πρώτου συμποσίου αφιερωμένο σε εκείνον. Σταδιακά η γνωριμία με το έργο του ποιητή του χωριού και της στάνης βάθυνε κι έτσι προέκυψε ένα μυθιστόρημα, η «Οδός Οφθαλμιατρείου» (Βιβλιοπωλείο της Εστίας), στο οποίο ο συγγραφέας συνομιλεί δημιουργικά με την προσωπικότητα και το έργο του ποιητή και πεζογράφου από το Συρράκο με τον οποίο έλκουν κοινή καταγωγή.
Η έκδοση του βιβλίου ήταν η αφορμή να αναλάβει o Ευ. Αυδίκος το 2021 την επιμέλεια ενός τεύχους της «Νέας Εστίας» αφιερωμένου στον Κρυστάλλη. Διευρύνοντας την έρευνά του ήρθε σε επαφή με το αδημοσίευτο αρχείο του έργου του Κρυστάλλη που βρίσκεται στη Ζωσιμαία Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη των Ιωαννίνων. Σημειωτέον ότι μετά τον θάνατό του κυριαρχούσε η εντύπωση πως το αρχείο του είχε καεί ολοσχερώς από τη σπιτονοικοκυρά του. Η πραγματικότητα είναι ότι είχε διασωθεί από τον Ηπειρώτη δημοσιογράφο Γεώργιο Γάγαρη.
Κάπως έτσι φτάνουμε σε μια πολυσέλιδη έκδοση-θησαυρό με τα «Απαντα» του Κρυστάλλη που κυκλοφόρησε πριν από λίγο καιρό από τον εκδοτικό οίκο Σταμούλη και περιλαμβάνει το σύνολο του έργου του, δευτερογενή βιβλιογραφία πάνω σε αυτό, καθώς και μια μεγάλη σε έκταση και εύρος εισαγωγή που φέρνει τον Κρυστάλλη στο σήμερα, την οποία υπογράφει ο Ευ. Αυδίκος, που επιμελήθηκε τον τόμο. Στην έκδοση φωτίζεται ο άνθρωπος και δημιουργός Κρυστάλλης μέσα από την ιστορία της οικογένειάς του, τα βιώματα, τη γλώσσα, την υποδοχή του έργου του από το κοινό αλλά και τα κριτικά σημειώματα πάνω σε αυτό από τον Τύπο της εποχής.
Η ζωή και ο θάνατος
Ο Κρυστάλλης προερχόταν από ραφτάδες από την πλευρά του εμπόρου πατέρα του και από κτηνοτρόφους από την πλευρά της μητέρας του. Οι πρόγονοί του είχαν πάρει μέρος σε επαναστατικά κινήματα, με αφετηρία τη συμμετοχή του προπάππου του στην Επανάσταση του 1821, την οποία πλήρωσε με τη ζωή του καθώς απαγχονίστηκε από τους Οθωμανούς. Από τα επαναστατικά κινήματα αλλά πρωτίστως από τον κόσμο του βουνού και της κτηνοτροφίας αντλεί το γλωσσολογικό του υλικό. Αυτό εμπλουτίζεται από την αμφίσημη θέση του απέναντι στους μουσουλμάνους και στο αστικό κλίμα των Ιωαννίνων, όπως σημειώνει ο Ευ. Αυδίκος.
Ο Κρυστάλλης υπέστη δίωξη από τις οθωμανικές αρχές εξαιτίας της πρώτης ποιητικής συλλογής του με τίτλο «Αι σκιαί του Αδου» που γράφτηκε στα Γιάννενα και εκδόθηκε στην Αθήνα το 1887. Στην πρωτεύουσα αρχικά εργάστηκε στο τυπογραφείο του Φέξη και έπειτα στου Παπαγεωργίου. Εκεί γνώρισε αξιόλογους ανθρώπους της εποχής οι οποίοι διέκριναν το ταλέντο του, όπως ο Καρκαβίτσας, ο Βλαχογιάννης και κυρίως ο Βλάσης Γαβριηλίδης, εκδότης της εφημερίδας «Ακρόπολις». Ωστόσο, το εργασιακό περιβάλλον των τυπογραφείων επιβάρυνε την ήδη κλονισμένη υγεία του, με αποτέλεσμα τον πρόωρο θάνατό του από φυματίωση σε ηλικία 26 χρόνων – πέθανε στην Αρτα στις 22 Απριλίου 1894.
Τι είπαν γι’ αυτόν
Στο φιλολογικό μνημόσυνο που έγινε δεκαέξι μέρες μετά τον θάνατό του στην αίθουσα Παρνασσός της Αθήνας μίλησε για εκείνον ο Κωστής Παλαμάς. «Υπάρχουν αφ’ ενός φιλόσοφοι ποιηταί και αφετέρου ζωγράφοι ποιηταί (…). Ο Κρυστάλλης (…) δεν είναι φιλόσοφος ποιητής. Από δυσθεώρητα ύψη δεν κατοπτεύει την ακατάπαυστον ροήν του χρόνου και του τόπου. Δεν μελετά το άλυτον πρόβλημα της ζωής και του θανάτου. Δεν βλέπει την φύσιν ως αισθητόν μόνον σύμβολον του υπέρ φύσιν νοητού. Είναι ζωγράφος ποιητής. Απ’ αρχής έως τέλους εικονογραφεί, συνενωμένος μ’ αυτήν. Δεν εξετάζει υψηλόθεν τα καθόλου. Κατέρχεται και εξερευνά τας λεπτομερείας της ζωής» είπε μεταξύ άλλων.
Ο Μιχαήλ Μητσάκης και ο Γρηγόριος Ξενόπουλος επίσης ήταν μεταξύ όσων ανέδειξαν τη συνδρομή του ποιητή του «Σταυραετού» στην ανανέωση του λογοτεχνικού κανόνα στην Ελλάδα του 19ου αιώνα. Οπως σημειώνει ο Ευ. Αυδίκος, αν η πορεία του Κρυστάλλη δεν ανακοπτόταν από τον αιφνίδιο θάνατό του, θα είχε μεγάλη εξέλιξη, καθώς μέσα από την «Γκόλφω» και τον «Ψωμοπάτη» διακρίνει κανείς ότι είχε φτάσει σε ένα στάδιο ωριμότητας, όπου η βουκολική ποίηση αποκτούσε άλλα γνωρίσματα και ενδεχομένως να αποτελούσε εισαγωγική φάση σε μια άλλη περίοδο.
Η σύνδεση με την ψηφιακή εποχή
Ο πρόωρος θάνατός του ήταν αφορμή για τη μυθοποίησή του. Ωστόσο, υπήρχαν και αρκετές φωνές από την πλευρά της κριτικής που δεν κατάφεραν να συνδεθούν με το έργο του. Μεταξύ αυτών ο Αλκης Θρύλος (ψευδώνυμο της Ελένης Ουράνη) που το 1932 τον απαξίωνε συλλήβδην, αμφισβητώντας ένα ολόκληρο πολιτισμικό σύστημα, ενώ το 1937 σε σχετική μελέτη ο καθηγητής του ΑΠΘ Γιάννης Αποστολάκης σημείωνε ότι ο Κρυστάλλης αντέγραψε αδέξια τα κείμενα του λαϊκού πολιτισμού.
Το έργο του Κρυστάλλη μπήκε στα σπίτια των Ελλήνων και έφτασε μέχρι τις μέρες μας κυρίως μέσα από τη μυθιστορηματική βιογραφία «Ο τσέλιγκας» που έγραψε ο Μιχάλης Περάνθης και από τα «Απαντα» που εξέδωσε το 1952 και ο Γιώργος Βαλέτας το 1959. Η παρούσα έκδοση επαναφέρει τα γραπτά του Κρυστάλλη και τα κοινωνεί στους αναγνώστες του σήμερα που μέχρι τώρα πιθανότατα να μην τα γνώριζαν σε όλο τους το εύρος. Ξεφυλλίζοντας το δυσανάλογο σε όγκο έργο του, σε σχέση με τον σύντομο βίο του, έχει μεγάλο ενδιαφέρον το γεγονός ότι, αν και μεγαλωμένος με βουκολικά ερεθίσματα, καταφέρνει να μιλήσει στον άνθρωπο της πόλης και της ψηφιακότητας.
ΙΝFO
Το βιβλίο «Κώστας Κρυστάλλης: Απαντα» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Σταμούλη
