Ο πόλεμος φεύγει, το μίσος μένει

«Εικόνες όταν βλέπουμε

Από στρατιώτες νέους που την ζωή τους χάνουν

Από μανάδες που της προσφυγιάς τον δρόμο παίρνουν

Με τα μωρά στην αγκαλιά

Θλιβόμαστε βεβαίως

Μας φεύγει ένα δάκρυ

Δεν είμαστε από πέτρα»

Λητώ Σεϊζάνη

Η Γάζα βρίσκεται για πολλά χρόνια στο επίκεντρο της παγκόσμιας προσοχής. Οι εκκλήσεις για ειρήνη δείχνει ότι εισακούστηκαν, αλλά πίσω από τις λέξεις και τα υπογεγραμμένα χαρτιά κρύβεται μια οδυνηρή πραγματικότητα: ο πόλεμος μπορεί να τελείωσε, όμως το μίσος ζει και βασιλεύει. Ο Ουμπέρτο Έκο, στο εμβληματικό του κείμενο «Κατασκευάζοντας τον εχθρό», επισημαίνει πως οι κοινωνίες χρειάζονται έναν “άλλο” για να προσδιορίσουν τον εαυτό τους. Στη Γάζα, αυτή η λογική μετατρέπεται σε θρησκευτικό, πολιτικό και γεωστρατηγικό φαύλο κύκλο.

Η διαρκής κατασκευή του εχθρού Η ισραηλινοπαλαιστινιακή σύγκρουση δεν είναι μόνο ζήτημα εδαφών ή ασφαλείας· είναι και προϊόν μιας πολιτισμικής αφήγησης που αναπαράγει τον φόβο και τη δυσπιστία. Ο Έκο γράφει: «Για να ορίσουμε τον εαυτό μας, χρειαζόμαστε έναν εχθρό». Αυτός ο μηχανισμός εξηγεί γιατί, παρά τα εκατοντάδες ψηφίσματα του ΟΗΕ,

τις πρωτοβουλίες του προέδρου Τραμπ και τις όποιες άλλες διεθνείς πρωτοβουλίες, η ειρήνη παραμένει φευγαλέα και εύθραυστη. Η Γάζα ως καθρέφτης του κόσμου Η ισραηλινοπαλαιστινιακή σύγκρουση δεν είναι μόνο τοπική υπόθεση, είναι καθρέφτης της παγκόσμιας αποτυχίας να υπερβούμε την ανάγκη για εχθρούς. Η Γάζα είναι ένα εργαστήριο μίσους, όπου το τραύμα κληρονομείται όπως το αίμα. Κάθε νέα γενιά γεννιέται μέσα σε μια αφήγηση που λέει: «ο άλλος θέλει να σε καταστρέψει».Οι ταυτότητες στερεώνονται πάνω σε φόβους, όχι σε ελπίδες.

Από τη μία, το Ισραήλ, φοβισμένο από την ίδια του την ιστορία, προσπαθεί να εξασφαλίσει την ύπαρξή του μέσα από την υπεροπλία και την απομόνωση. Από την άλλη, οι Παλαιστίνιοι της Γάζας ζουν παγιδευμένοι ανάμεσα στη φτώχεια, την καταπίεση και την προπαγάνδα της Χαμάς, που έχει μετατρέψει την οδύνη σε πολιτική. Και στις δύο πλευρές, ο εχθρός είναι αναγκαίος για να διατηρηθεί η συνοχή, να καλλιεργηθεί η πίστη, να δικαιολογηθούν τα μέσα

Ο σκοτεινός ρόλος του Νετανιάχου και της Χαμάς Από τη μία πλευρά, ο πρωθυπουργός του Ισραήλ Μπενιαμίν Νετανιάχου οικοδομεί την πολιτική του ισχύ πάνω στη ρητορική του «αιώνιου πολέμου κατά της τρομοκρατίας». Από την άλλη, η Χαμάς επενδύει στον μύθο της αντίστασης, εγκλωβίζοντας τους Παλαιστίνιους σε έναν ατελείωτο φαύλο κύκλο εκδίκησης. Οι δύο πλευρές μοιάζουν συνεργάτες οι οποίοι με διαφορετικά μέσα, συντηρούν την εικόνα του «εχθρού» που τους χρειάζεται για να επιβιώσουν πολιτικά.

Ο τρισυπόστατος ρόλος της Τουρκίας

Η Τουρκία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν παίζει έναν τριπλό ρόλο, αυτόν του κακού, του καλού και του θεόσταλτου εγγυήτη. Από τη μια προβάλλεται ως υπερασπιστής των μουσουλμάνων της Γάζας, από την άλλη αξιοποιεί τη σύγκρουση για γεωπολιτικά και επικοινωνιακά οφέλη. Η ρητορική της «αντίστασης» συχνά λειτουργεί ως εργαλείο εσωτερικής κατανάλωσης, την ώρα που η Άγκυρα διατηρεί εμπορικές σχέσεις με το Ισραήλ και ενώ όλοι οδεύουν προς την υπογραφή της συνθήκης ειρήνης απαιτεί να μην συμμετάσχει ο ένας εκ των δύο άμεσα εμπλεκομένων.

Τόνι Μπλερ. Βάλανε το λύκο να φυλάει τα πρόβατα

Η επιστροφή του Τόνι Μπλερ και η νέα του αποστολή να επιτηρεί το παλαιστινιακό ζήτημα θυμίζει περισσότερο ανάκτηση επιρροής παρά ειλικρινή ειρηνευτική αποστολή. Σαν λόρδος της εξωτερικής διαμεσολάβησης, φέρει το πολιτικό βάρος της συμμετοχής του στον πόλεμο του Ιράκ, ενός πολέμου που, όπως αποκαλύπτει η έκθεση Chilcot, στηρίχθηκε σε αμφισβητούμενα στοιχεία και οδήγησε σε καταστροφές ανάλογες με αυτές που σήμερα επικρίνει. Οι Παλαιστίνιοι τον αντιμετωπίζουν με καχυποψία, ενώ ακόμη και ορισμένοι Ευρωπαίοι αξιωματούχοι θεωρούν ότι εκπροσωπεί περισσότερο τα δυτικά και ισραηλινά συμφέροντα παρά μια γνήσια ειρηνευτική πρωτοβουλία. Η ανάμιξή του στη Γάζα μοιάζει περισσότερο με σκιά του παρελθόντος παρά με φως για το μέλλον.

Ο Τόνι Μπλερ είναι μια φιγούρα που συμβολίζει το παράδοξο της σύγχρονης διπλωματίας: ηθική φθορά και τεχνοκρατική εμπειρία στο ίδιο πρόσωπο. Η πιθανή ανάμειξή του στη Γάζα αποκαλύπτει τη δυσπιστία του κόσμου απέναντι στους «μεσολαβητές» που έρχονται από χώρες με ιστορικό πολεμικών επεμβάσεων. Ο Μπλερ, όπως και άλλοι πρώην ηγέτες της Δύσης, προσφέρει τεχνογνωσία, αλλά στερείται εμπιστοσύνης. Και σε μια περιοχή όπου η εμπιστοσύνη αξίζει περισσότερο από κάθε διπλωματικό χαρτί, αυτό μπορεί να αποδειχθεί καθοριστικό.

Η ειρήνη ως αφήγημα και ως ψευδαίσθηση

Η λέξη “ειρήνη” έχει χρησιμοποιηθεί τόσο πολύ, που σχεδόν έχασε το νόημά της. Στην πραγματικότητα, ειρήνη δεν είναι απλώς η απουσία βομβών. Είναι η παρουσία δικαιοσύνης, ισότητας, εμπιστοσύνης. Είναι το δικαίωμα να ζεις χωρίς φόβο. Όμως, για να υπάρξει ειρήνη, πρέπει πρώτα να καταρρεύσει η ανάγκη για εχθρούς. Και αυτή η ανάγκη, όπως δείχνει ο Έκο, είναι βαθιά ριζωμένη στη δομή των κοινωνιών. Η διεθνής κοινότητα, παρά τα ψηφίσματα και τις δηλώσεις, φαίνεται να έχει αποδεχθεί τον ρόλο του θεατή. Ο κόσμος συγκινείται στιγμιαία, αναρτά σημαίες και συνθήματα στα κοινωνικά δίκτυα, αλλά το σύστημα παραμένει ίδιο. Οι ηγέτες προτιμούν την ισορροπία του τρόμου από την αβεβαιότητα της αλλαγής.

Η ανάγκη μιας άλλης αφήγησης Αν κάτι μπορεί να αλλάξει το μέλλον της Γάζας, δεν είναι τα όπλα ούτε οι διαπραγματεύσεις πίσω από κλειστές πόρτες, αλλά μια νέα αφήγηση, μια που θα βλέπει τον “άλλον” όχι ως απειλή, αλλά ως καθρέφτη. Η ειρήνη ξεκινά όταν η ταυτότητα δεν χτίζεται πάνω στην άρνηση, αλλά στην αποδοχή. Όταν καταλάβουμε πως ο “εχθρός” που φοβόμαστε είναι συχνά ο φόβος μέσα μας. Ο πόλεμος θα τελειώσει κάποτε· κάθε πόλεμος τελειώνει. Αλλά αν δεν γιατρευτεί το μίσος, η ιστορία θα ξαναγραφτεί με τα ίδια χρώματα του αίματος.

Ο Ουμπέρτο Έκο είχε δίκιο: η κατασκευή του εχθρού είναι εύκολη, η κατανόηση δύσκολη. Και όσο προτιμάμε το εύκολο, η ειρήνη θα παραμένει μακρινή, σαν μια υπόσχεση που κανείς δεν τολμά να κρατήσει. Η Γάζα σήμερα είναι πληγή του κόσμου. Μια υπενθύμιση πως η τεχνολογία προχώρησε, αλλά η ηθική έμεινε πίσω. Ο κόσμος μιλά για “ανθρώπινα δικαιώματα” και “διπλωματικές λύσεις”, μα πίσω από τα λόγια κρύβεται η ίδια αδιαφορία. Αν δεν υπάρξει επαναπροσδιορισμός της ανθρωπιάς, αν δεν αποδομήσουμε τη λογική της εχθρότητας, τότε ο επόμενος πόλεμος είναι ήδη γραμμένος. Ο πόλεμος μπορεί να τελείωσε, αλλά το μίσος μένει. Όσο οι κοινωνίες, οι ηγέτες και τα μέσα ενημέρωσης συνεχίζουν να κατασκευάζουν «εχθρούς» αντί για αφηγήματα συνύπαρξης, η ειρήνη θα παραμένει μια λέξη χωρίς περιεχόμενο. Η ειρήνη δεν είναι η σιωπή των όπλων, αλλά η απουσία του φόβου.

Βιβλιογραφία

• Ουμπέρτο Έκο, Κατασκευάζοντας Εχθρούς, εκδ. Ψυχογιός.
• Edward Said, Η κάλυψη του Ισλάμ, εκδ. Νεφέλη.
• Noam Chomsky, Gaza in Crisis, εκδ. Haymarket Books.
• Rashid Khalidi, The Hundred Years’ War on Palestine, Metropolitan Books.
• Amos Oz, How to Cure a Fanatic, Princeton University Press.

Όσο έγραφα το άρθρο από το YouTube ακουγόταν το τραγούδι του Οδυσσέα Ελύτη μελοποιημένο από τον  Μίκης Θεοδωράκης και το τραγουδούσε ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης. “Της Δικαιοσύνης Ήλιε Νοητέ”.

Καθ. Ανδρέας Θεοδωρακόπουλος
*Επικοινωνιολόγος Συγγραφέας