Μετά από την πρόσφατη εξαγγελία του Προέδρου Χριστοδουλίδη, για την ένταξη της Κύπρου στη ζώνη Σένγκεν μέχρι το τέλος του 2025, είναι χρήσιμο να αναλύσουμε ποιες θα ήταν οι επιπτώσεις της μιας τέτοιας ένταξης.
Για να μπορέσουμε να απαντήσουμε το πιο πάνω ερώτημα πρέπει πρώτα απ’ όλα να δούμε τι ισχύει τώρα και τι σημαίνει η ένταξη στη ζώνη Σένγκεν. Από αυτή την ανάλυση προκύπτουν κάποια εύλογα ερωτήματα που θα πρέπει να συζητηθούν και να απαντηθούν.
Τι ισχύει τώρα
Ολόκληρη η Κύπρος αποτελεί ασφαλώς μέρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ωστόσο, στο βόρειο τμήμα της νήσου, όπου η κυβέρνηση της Κυπριακής Δημοκρατίας δεν ασκεί αποτελεσματικό έλεγχο, η εφαρμογή της νομοθεσίας της ΕΕ έχει ανασταλεί σύμφωνα με το πρωτόκολλο αριθ. 10 της πράξης προσχώρησης του 2003.
Από το 1974, η «Πράσινη Γραμμή» χωρίζει τo νησί. Η γραμμή αυτή αποτελεί στην ουσία «γραμμή κατάπαυσης πυρός» και δεν αποτελεί εξωτερικό σύνορο της ΕΕ. Ο Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 866/2004 του Συμβουλίου («Κανονισμός για την Πράσινη Γραμμή») περιγράφει τον τρόπο διακίνησης ανθρώπων και εμπορευμάτων από και προς τις περιοχές υπό τον έλεγχο της κυβέρνησης της Κυπριακής Δημοκρατίας και των περιοχών όπου η κυβέρνηση της Κυπριακής Δημοκρατίας δεν μπορεί να ασκήσει αποτελεσματικό έλεγχο. Όπως εξηγεί η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, «Οι περιοχές που δεν τελούν υπό τον έλεγχο της κυβέρνησης βρίσκονται εκτός του τελωνειακού και φορολογικού εδάφους της ΕΕ, χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει τα ατομικά δικαιώματα των Τουρκοκυπρίων ως πολιτών της ΕΕ».
Σε ενημερωτικό έγγραφο που έχει εκδώσει ή Ευρωπαϊκή Επιτροπή για να γιορτάσει τα 20 χρόνια του Κανονισμού για την Πράσινη Γραμμή, αναφέρει ότι το εμπόριο μέσω της Πράσινης Γραμμής το 2023, έφθασε το ρεκόρ των 16 εκατ. ευρώ και ότι ο Κανονισμός επέτρεψε στους Κύπριους και άλλους κατοίκους και επισκέπτες της Κύπρου να διασχίσουν την Πράσινη Γραμμή πάνω από 64 εκατομμύρια φορές από το 2004. Το 2023, και μόνο, έγιναν πάνω από 7 εκατομμύρια διελεύσεις της Πράσινης Γραμμής.
Τι είναι η ζώνη Σένγκεν
Η ζώνη Σένγκεν είναι η μεγαλύτερη παγκόσμια περιοχή ελευθερίας, ασφαλείας και δικαιοσύνης χωρίς εσωτερικά σύνορα. Παρέχει την ελεύθερη διακίνηση 450 εκατομμυρίων ευρωπαίων πολιτών, καθώς και μη ευρωπαίων πολιτών που ζουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ή που επισκέπτονται την Ευρωπαϊκή Ένωση, ή φοιτητών και γενικά επιχειρήσεων που βρίσκονται εντός Ευρωπαϊκής Ένωσης και λειτουργούν νόμιμα. Η τελευταία επέκταση της ζώνης Σένγκεν, που ιδρύθηκε το 1985 έγινε την 1η Ιανουάριου του 2025 και συμπεριέλαβε στη ζώνη την Βουλγαρία και την Ρουμανία μετά από την ομόφωνη απόφαση των υπολοίπων κρατών μελών όπως και απαιτείται. Τα οφέλη από την ένταξη μιας χώρας είναι πολλά, π.χ. υπολογίζεται ότι το κόστος εμπορίου μέσα στη ζώνη Σένγκεν είναι μεταξύ 0.42% και 1.59% μικρότερο σε σχέση με τις περιοχές έξω από τη ζώνη.
Συνολικά στη ζώνη Σένγκεν συμμετέχουν 29 χώρες – 25 κράτη μέλη της ΕΕ και 4 μη κράτη μέλη, τα οποία είναι η Ισλανδία, η Νορβηγία, η Ελβετία και το Λιχτενστάιν. Από τα 27 κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης μόνο 2 χώρες δεν είναι μέλη της ζώνης Σένγκεν, η Κύπρος και η Ιρλανδία.
- Η Κύπρος θεωρείται «κράτος Σένγκεν», πράγμα που σημαίνει ότι συμμετέχει στη συνεργασία Σένγκεν. Παρόλα αυτά, οι έλεγχοι στα εσωτερικά σύνορα, δηλαδή στα σύνορα μεταξύ της Κύπρου και των άλλων χωρών της ζώνης Σένγκεν, δεν έχουν καταργηθεί ακόμη από το Συμβούλιο. Η διαδικασία ένταξης βρίσκεται σε εξέλιξη.
- Αντιθέτως η Ιρλανδία έχει εξαίρεση (opt-out) και συνεχίζει να υλοποιεί τους δικούς της κανόνες για έλεγχο των συνόρων της. Σημειώνεται δε ότι μετά από το BREXIT, ένα από τα πια ακανθώδη σημεία στις διαβουλεύσεις μεταξύ Ηνωμένου Βασιλείου και Ιρλανδίας, ήταν ακριβώς το θέμα των συνόρων μεταξύ Ευρωπαϊκής Ένωσης και Βόρειας Ιρλανδίας. Το ζητούμενο ήταν πώς θα εξασφαλίζεται η ελεύθερη μετακίνηση Ιρλανδών και άλλων μεταξύ Ιρλανδίας και Βόρειας Ιρλανδίας, χωρίς να θεωρηθεί ότι υπήρχε σύνορο μεταξύ των 2 χωρών.
Σε πρόσφατο άρθρο του Politico του Ιανουαρίου του 2025 αναφέρονται τα ακόλουθα: «Εάν η Κύπρος ενταχθεί στο Σένγκεν χωρίς να επιλυθεί αυτό το ζήτημα, η Πράσινη Γραμμή, η οποία είναι σήμερα ζώνη ασφαλείας, θα γίνει σκληρό εξωτερικό σύνορο της ΕΕ, προειδοποιούν οι ειδικοί. Αυτή η αλλαγή θα απαιτούσε ελέγχους διαβατηρίων στα σημεία διέλευσης, μεταβάλλοντας κατ’ επέκταση το καθεστώς τους και ενδεχομένως αυξάνοντας τις εντάσεις. Ευρωπαίοι αξιωματούχοι έχουν προειδοποιήσει ότι η πλήρης ένταξη στο Σένγκεν θα απαιτούσε τροποποιήσεις στον Κανονισμό της Πράσινης Γραμμής, ο οποίος ρυθμίζει τις κινήσεις στο διαιρεμένο νησί».
Δεν είναι τυχαίο ότι πρόσφατα ο πρόεδρος του τουρκοκυπριακού κόμματος CTP Τουφάν Ερχουρμάν δήλωσε ότι είναι πολύ σημαντικό να συμμετέχει και η τουρκοκυπριακή πλευρά στις συζητήσεις για την ένταξη της Κύπρου στην ζώνη Σενγκεν, και ζητούσε την επανίδρυση της διακοινοτικής επιτροπής για θέματα Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είπε επίσης ότι οι Τουρκοκύπριοι ανησυχούν για την ένταξη της Κύπρου στη ζώνη Σένγκεν χωρίς να ακουστούν και οι δικές τους απόψεις, γιατί θεωρούν ότι αυτό ουσιαστικά θα σήμαινε την περαιτέρω απομόνωσή τους. Μια περαιτέρω απομόνωση των Τουρκοκυπρίων δεν θα διευκόλυνε την περαιτέρω ενδυνάμωση του ρόλου της Τουρκίας στα κατεχόμενα;
Προκύπτουν έτσι τα ακόλουθα εύλογα ερωτήματα:
- Μπορεί η ένταξη της Κύπρου στη ζώνη Σένγκεν να γίνει χωρίς αυτό να σημαίνει και την μετατροπή της Πράσινης Γραμμής σε σκληρό εξωτερικό σύνορο της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Εάν η απάντηση είναι θετική, τότε η Κυβέρνηση θα πρέπει να λάβει όλα τα μέτρα προς επίτευξη του σκοπού αυτού. Εάν όμως η απάντηση είναι αρνητική, εάν δηλαδή θα μετατραπεί η Πράσινη Γραμμή σε σκληρό εξωτερικό σύνορο, δεν θα σημαίνει αυτό αναγνώριση της ύπαρξης άλλης επικράτειας στα κατεχόμενα; Ακόμη και εάν στη βάση των αποφάσεων του ΕΔΑΔ θεωρείται ότι το ψευδοκράτος αποτελεί μία υποτελή στην Τουρκία διοίκηση των κατεχομένων εδαφών της Κύπρου, είναι αποδεκτό να θεωρηθεί ότι στο Μάμμαρι, στην Αθηαίνου, στην Δερύνεια και στα άλλα ακριτικά χωριά μας έχουμε σύνορο με την Τουρκία;
- Για να ενταχθεί η Κύπρος στη ζώνη Σένγκεν, θα είναι αναγκαίο να υπάρχει τροποποίηση του Κανονισμού της Πράσινης Γραμμής; Όταν αυτός ο Κανονισμός υιοθετήθηκε πριν 20 χρόνια τα δεδομένα στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στην Κύπρο ήταν τελείως διαφορετικά. Μήπως μια τροποποίηση του Κανονισμού της Πράσινης Γραμμής στη συγκεκριμένη γεω-στρατηγική στιγμή, δημιουργεί κινδύνους για χειροτέρευση των όρων σε ότι αφορά την Κυπριακή Δημοκρατία;
- Η ένταξη μιας χώρας της Σενγκεν πέραν από τις διαδικαστικές αλλαγές και υλοποίηση των τεχνικών προδιαγραφών απαιτεί και την ομόφωνη υποστήριξη από τα Κράτη Μέλη που ήδη συμμετέχουν στην Σένγκεν. Έχει σε διπλωματικό επίπεδο εξασφαλίσει η Κυπριακή Δημοκρατία μια τέτοια ομόφωνη θέση χωρίς να απαιτηθούν από οποιαδήποτε χώρα ανταλλάγματα σε σχέση με την ευρωπαϊκή πορεία της Τουρκίας;
Χωρίς σε αυτό το στάδιο να τασσόμαστε υπέρ ή κατά της ενδεχόμενης ένταξης της Κύπρου στη ζώνη Σένγκεν, θεωρούμε αναγκαίο και επείγον να υπάρξουν διευκρινίσεις στα πιο πάνω ερωτήματα και να γίνει έγκαιρα ένας ανοιχτός διάλογος με τους πολίτες και τα πολιτικά κόμματα αφού οι επιπτώσεις από μια τέτοια πρωτοβουλία ενδέχεται να είναι πολλές και πολύ σημαντικές.
*Η Ανδρούλλα Καμιναρά είναι πρώην Πρέσβης της ΕΕ και πρώην Επικεφαλής της Αντιπροσωπείας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην Κύπρο.
