Τα χρόνια της μεγάλης οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, στην αρχή της δεκαετίας του 2010, ξεκίνησε η επίκληση της απόλυτης ανάγκης οικονομικής ανάπτυξης της χώρας. Θεωρήθηκε ως «χρυσή ευκαιρία» η επιβολή ταχέων ρυθμών (fast track) στα διάφορα έργα, ενώ προωθήθηκαν ουκ ολίγες νομοθετικές ρυθμίσεις, οι οποίες διευκόλυναν έργα που κανονικά χρειάζονταν ικανό χρόνο ωρίμανσης. Ειδικά, ο χώρος του πολιτισμού αποτελούσε βαρίδι για το κράτος και τον επενδυτή, εκτός κι αν επρόκειτο να αποδώσει άμεσο και εύκολο κέρδος.
Στην εποχή των μνημονίων που ακολούθησε, η χώρα βίωσε δυσβάσταχτες πιέσεις. Από το 2019, παρά την έξοδο από τον ασφυκτικό κλοιό των μνημονίων, υπάρχει η αίσθηση ότι δεν έχει αλλάξει τίποτε, ή μάλλον ότι η κατάσταση έχει χειροτερέψει. Σήμερα, με την ετικέτα της ανάπτυξης, αντιμετωπίζουμε μια κατάσταση, η οποία είναι επιβαρυντική για το περιβάλλον και επικίνδυνη έως εγκληματική για τη ζωή των κατοίκων. Θα σταθούμε στην περιοχή των Χανίων, επικεντρώνοντας στον αρχαιολογικό και πολιτισμικό τομέα, αλλά και στο φυσικό περιβάλλον.
Το σχέδιο μετατροπής της Κρήτης σε ενεργειακό κόμβο της ανατολικής Μεσογείου
Με σημαία την απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα προχωρούν κολοσσιαία προγράμματα για βιομηχανικές εγκαταστάσεις παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας που θα μετατρέψουν την Κρήτη από νησί-παράδεισο σε ενεργειακό κόμβο της ανατολικής Μεσογείου, με στόχο την εκμετάλλευση μέχρι εξάντλησης του φυσικού και πολιτισμικού πλούτου του νησιού στο βωμό του χρήματος.
Το γενικευμένο πρόβλημα των εξορύξεων υδρογονανθράκων στον θαλάσσιο χώρο της Κρήτης εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους για καταστροφικές επιπτώσεις στο περιβάλλον και τη ζωή των κατοίκων, σε μια περιοχή με υψηλή σεισμικότητα και μεγάλα θαλάσσια βάθη. Ο πιο καταστροφικός σεισμός στη Μεσόγειο, πάνω από 8 ρίχτερ, που αφάνισε τον αρχαίο κόσμο έγινε στην περιοχή αυτή στις 21 Ιουλίου του 365 μ.Χ., την «ημέρα τρόμου» των αρχαίων συγγραφέων.
Πρόσφατα ανακοινώθηκαν καταιγιστικές εξελίξεις για ενεργειακή συμμαχία μεταξύ Ελλάδας και ΗΠΑ, με πρωτοβουλία αμερικανικών κολοσσών υδρογονανθράκων. Τα ανωτέρω σχετίζονται και με το καλώδιο ηλεκτρικής διασύνδεσης Κρήτης – Κύπρου – Ισραήλ. Με το ηλεκτρικό καλώδιο και τις γεωπολιτικές παλινδρομήσεις συνδέονται οι αποφάσεις για εγκαταστάσεις αιολικών πάρκων και πυλώνων υπερυψηλής τάσης ΑΔΜΗΗΕ στην Κρήτη.
Πού τοποθετούνται στην περιοχή των Χανίων; Πάνω στα Λευκά Όρη και στους πρόποδές τους, προκαλώντας άμεση και έμμεση βλάβη στους αρχαιολογικούς και ιστορικούς τόπους των Χανίων. Σύμφωνα με τον σχεδιασμό, οι πυλώνες υπερυψηλής τάσης που διασχίζουν τους πρόποδες των βουνών από τα Χανιά μέχρι την Δαμάστα και το δάσος των ανεμογεννητριών που καταπατούν τα απάτητα Όρη, μαζί με τα εκτεταμένα συνοδά έργα τους, προκαλούν ανεπανόρθωτη καταστροφή στο φυσικό, ανθρωπογενές και πολιτιστικό περιβάλλον. Ειδικά στην περιοχή των Χανίων προσβάλλεται το περιβάλλον αρχαιολογικών χώρων και μνημείων στο Σέλινο, την Κίσαμο, τον Αποκόρωνα και τα Σφακιά, μιτάτα και παραδοσιακές κτηνοτροφικές δομές στα Λευκά Όρη, αλλά και τόποι-μάρτυρες ιστορικών γεγονότων και αγώνων για την ελευθερία στο νησί.
Το ζήτημα της διαχείρισης του νερού
Μεγάλο, επίκαιρο και κρίσιμο είναι και το ζήτημα της διαχείρισης του νερού. Στην περιοχή των Χανίων, στους Αρμένους Αποκορώνου, το πρόβλημα ήδη έχει ξεκινήσει ως προς τη διαχείριση των πηγών. Οι πηγές βρίσκονται εκεί όπου το 1822 συγκεντρώθηκαν οι πληρεξούσιοι των κρητικών επαρχιών και ψήφισαν το «Προσωρινόν Πολίτευμα Κρήτης», καθώς οι Αρμένοι είχαν οριστεί έδρα της Προσωρινής Διοίκησης Κρήτης. Στον ίδιο χώρο βρίσκονται τα ερείπια περισσοτέρων του ενός βυζαντινών ναών. Αυτός λοιπόν ο χώρος περιέρχεται παρανόμως στην κατοχή ιδιώτη. Οι κάτοικοι έχουν κινητοποιηθεί εναντίον του επενδυτή, ο οποίος έχει οικειοποιηθεί τον περιβάλλοντα χώρο ξεκινώντας την ανέγερση τουριστικού καταλύματος και κλείνοντας την πρόσβαση. Στην αντίδραση των κατοίκων στηριζόμαστε για βρεθεί λύση και η πρόσβαση στο νερό, που είναι δημόσιο αγαθό, να γίνεται ανεμπόδιστα.
Η απειλή του υπερτουρισμού και η στάση του υπουργείου Πολιτισμού
Ο υπερτουρισμός εξελίσσεται σε έναν καταστροφέα, από τον οποίο όλη η Κρήτη υποφέρει. Ξενοδοχεία, ή μάλλον ολόκληρα τουριστικά χωριά, απλώνονται παντού και απειλούν αρχαιολογικούς τόπους, όπως τα Φαλάσαρνα Κισάμου και τον Σταυρό και το Μαράθι Ακρωτηρίου. Η απειλή φτάνει και μέσα στην πόλη των Χανίων. Οι τοπικές αρχές προωθούν την τόνωση της τουριστικής ανάπτυξης που έχει αναχθεί σε «μεγάλη βιομηχανία» παραγωγής κέρδους. Για ποιους όμως είναι αυτό το κέρδος; Και μέχρι ποιο όριο θα υπάρχει αυτή η «ανάπτυξη»;
Η Δημοτική Αρχή για να αντιμετωπίσει την τουριστική έκρηξη ετοιμάζεται να μετατρέψει τμήμα πάρκου σε προσωρινό χώρο στάθμευσης τουριστικών λεωφορείων. Πρόκειται για το πάρκο του πρώην στρατοπέδου Μαρκοπούλου στη γειτονιά του Αι Γιάννη, έκτασης 52 στρεμμάτων, όπου φτάνει το κρητομυκηναϊκό νεκροταφείο της Κυδωνίας. Οι κάτοικοι αντιδρούν στην μετατροπή του από πάρκο σε χώρο στάθμευσης 230 τουριστικών λεωφορείων, φυτεύουν δέντρα, διοργανώνουν εκδηλώσεις, προχωρούν σε ασφαλιστικά μέτρα. Άλλη πρόταση του Δήμου είναι η ανέγερση υπερμεγέθους υπαίθριου θεάτρου 1.700 θέσεων, σε άμεση γειτνίαση με αρχαιολογικό χώρο, στο περιαστικό πάρκο των Αγίων Αποστόλων. Στο παρελθόν, η σφοδρή αντίδραση φορέων και κατοίκων της περιοχής και η κήρυξη των αρχαιοτήτων το 2005, έσωσαν το πάρκο από την ιδιωτικοποίηση και τη μετατροπή του σε γιγάντιο τουριστικό θέρετρο.
Μεγάλο πρόβλημα δημιουργούν οι επιχειρηματικές επιδιώξεις, κυρίως τουριστικής εκμετάλλευσης νεώτερων, ιστορικών κτηρίων. Τα Χανιά έχουν την τύχη να διασώζουν αρκετά νεώτερα κτήρια, σημαντικά από πλευράς αρχιτεκτονικής και ιστορικής αξίας, τα οποία κινδυνεύουν από τις επιδιώξεις αυτές, όπως και το φρούριο Ιτζεδίν, τόπος μαρτυρίου και θυσίας, πάνω από τον κόλπο της Σούδας, με ετοιμόρροπα τμήματα που χρήζουν επειγόντως στερέωσης. Η ΕΤΑΔ έχει παραχωρήσει στον Δήμο Χανίων το κηρυγμένο νεώτερο μνημείο, μετά από μεγάλες κινητοποιήσεις πολιτών και φορέων και σε ένα συνεχή αγώνα για τον χαρακτήρα της μελλοντικής χρήσης.
Η πολιτική ηγεσία του ΥΠΠΟ τι κάνει απέναντι στην απειλή του υπερτουρισμού; Με προμετωπίδα την ιδεολογία του κέρδους επαυξάνει, φτάνοντας στο όριο της πολιτισμικής εξάντλησης και κατάπτωσης. Μοιράζει χρήματα για έργα βιτρίνας που θα προσελκύσουν περισσότερους τουρίστες, χρησιμοποιεί τα μνημεία για θεάματα και τέρψη των εταιρειών και υποστηρίζει τα επιχειρηματικά συμφέροντα. Παραδείγματα τρανταχτά η Ακρόπολη, η Σπιναλόγκα, η Μονεμβασιά, η Σαλαμίνα. Εφαρμόζει μια πολιτική που οδηγεί απροβλημάτιστα μέχρι την εκμετάλλευση του ανθρώπινου πόνου και αξιοπρέπειας, μέχρι την εκμετάλλευση του ίδιου του αέρα. Και η Ακρόπολη, το σύμβολο της δημοκρατίας και της ισότητας συρρικνώνεται σε μνημείο ελιτισμού και συνάμα εμπορευματοποίησης.
Η ξενοδοχοποίηση των μνημείων στον λόφο του Καστελλιού
Στα Χανιά, η πιο κραυγαλέα κίνηση που φαίνεται να προχωρεί είναι η ξενοδοχοποίηση των μνημείων στην κορυφή του λόφου του Καστελλιού στο παλιό λιμάνι των Χανίων, που ανήκουν στο Πολυτεχνείο Κρήτης. Τον λόφο αυτό καταλάμβανε το μινωικό ανακτορικό κέντρο των Χανίων. Στα κλασικά χρόνια, ο λόφος ήταν η ακρόπολη της αρχαίας Κυδωνίας. Στη βυζαντινή περίοδο, οχυρώθηκε ισχυρά και εδώ ιδρύθηκε η μεγάλη βασιλική. Στα βενετσιάνικα χρόνια χτίστηκε το Διοικητήριο των Ενετών και το παλάτι του ρέκτορα. Στην εποχή της τουρκοκρατίας, εδώ ανεγέρθηκε το Οθωμανικό Διοικητήριο και το κονάκι του πασά. Στην ίδια θέση οικοδομήθηκε το κτήριο που υπήρξε το Διοικητήριο της Κρητικής Πολιτείας, το οποίο στη συνέχεια έγινε η έδρα της Μεραρχίας Κρητών. Το κεντρικό κτήριο της Μεραρχίας χαρακτηρίστηκε το 2018 από το ΥΠΠΟΑ ως νεώτερο μνημείο και τα άλλα δύο οικοδομήματα εδράζονται στο βυζαντινό τείχος, ενώ το ισόγειο των Φυλακών είναι ενετικός οχυρωματικός πύργος.
Το Πολυτεχνείο προχώρησε σε 25ετή εκμίσθωση, με συνεχείς ανανεώσεις, σε ιδιωτική εταιρεία για να μετατραπεί αυτό το μοναδικό σύνολο κτηρίων και ελεύθερου χώρου σε πολυτελή ξενοδοχειακή επιχείρηση, με αποκλειστικό κριτήριο το ύψος των εσόδων του, παρότι ούτε το ισχύον Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο προβλέπει τουριστικά καταλύματα και ενώ δύο φορές το Δημοτικό Συμβούλιο Χανίων έχει ψηφίσει ομόφωνα κατά της ξενοδοχοποίησης. Το γεγονός ότι η περίπτωση αυτή βρίσκει αντίθετη την συντριπτική πλειοψηφία της τοπικής κοινωνίας, αρχές, φορείς, συνδικάτα, απλούς πολίτες προσθέτει ελπίδες ότι στην χώρα μας υπάρχει ακόμη περιθώριο αντίστασης απέναντι στη στρεβλή ανάπτυξη που ισοπεδώνει αξίες και αρχές.
Η ελπίδα στην κινητοποίηση των πολιτών
Οι παραπάνω φαραωνικές επεμβάσεις στο όνομα της «ανάπτυξης» συμβαδίζουν με το ευρύτερο κλίμα απαξίωσης του Δημοσίου και εκφοβισμού δημόσιων λειτουργών. Σε αυτό το κλίμα τρομοκρατίας εντάσσονται οι απειλές και η επίθεση εναντίον της ζωής αρχαιολόγων από επιχειρηματίες, πέρυσι στη Μύκονο, ενώ, ταυτόχρονα άλλοι υπάλληλοι, αρεστοί της εξουσίας εμπλέκονται σε σκάνδαλα χρηματισμού. Πρόκειται για γεγονότα που δείχνουν ότι το ΥΠΠΟ βρίσκεται σε θεσμική κρίση.
Σήμερα, το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ δέχεται όλο και περισσότερη κριτική για την σκοτεινή επιρροή του στις παγκόσμιες πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις, με προτεραιότητα στη δύναμη των πολυεθνικών και την τεχνολογική διαχείριση της κοινωνίας. Υπάρχει, λοιπόν, ελπίδα μέσα σε αυτό το δυστοπικό τοπίο; Ναι, υπάρχει. Την προσφέρει η ίδια η κοινωνία των πολιτών, τα κινήματα πόλης, οι διάφορες συλλογικότητες που μάχονται για ένα καλύτερο αύριο, για ένα φωτεινό και πράσινο περιβάλλον, για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, για την ποιότητα της ίδιας τη ζωή τους.
Τα Χανιά είναι περήφανα για τις κινήσεις πολιτών, ευαίσθητων και δυναμικών ενάντια σε καθένα από τα παραπάνω θέματα: 1. Πρωτοβουλία Πολιτών Ενάντια στη Ξενοδοχοποίηση των Μνημείων στον Λόφο Καστέλλι, 2. Πρωτοβουλία Κρήτης Ενάντια στις εξορύξεις υδρογονανθράκων, 3. Πρωτοβουλίες ενάντια στους πυλώνες και τις ανεμογεννήτριες στον Αποκόρωνα και τα Σφακιά, σε συνεργασία με το Συντονιστικό Ρεθύμνου κατά των ΒΑΠΕ (Βιομηχανικές Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας), 4. Επιτροπή Αγώνα Ενάντια στο Ξεπούλημα των Αγίων Αποστόλων, 5. Σύλλογος κατοίκων «Γειτονιά του Αι Γιάννη», 6. Πρωτοβουλία Χανιωτών για το Στρατόπεδο Μαρκοπούλου, 7. Πρωτοβουλία πολιτών “Save Falasarna”, 8. Πρωτοβουλία κατοίκων Σταυρού Ακρωτηρίου, 9. Κίνηση κατοίκων για τις πηγές Αρμένων.
Τελικά, μόνο αν οι ίδιοι οι πολίτες αντισταθούν δυναμικά, κάτι θα σωθεί. Στα Χανιά, όλοι έχουμε ως παράδειγμα το Πάρκο των Αγίων Αποστόλων, όσο και αν απειλείται τώρα από ένα υπερμέγεθες θέατρο, που ελπίζουμε ότι θα αποφευχθεί τελικά. Άλλο επιτυχές παράδειγμα είναι η αποτροπή της ανέγερσης του ξενοδοχείου-χωριού στη Φαλάσαρνα, όπου οι αντιδράσεις ήταν άμεσες, πολυεπίπεδες και έγκαιρες τόσο από τις κινήσεις των πολιτών όσο και από την τοπική αυτοδιοίκηση.
«Όλα τα κινήματα πρέπει να συντονιστούν έτσι ώστε να δημιουργηθεί ένα πλέγμα κοινωνικής αντίστασης στο να μετατραπεί η πόλη και η περιοχή των Χανίων σε ένα μεγάλο ξενοδοχείο με τους κατοίκους να είναι υπό διωγμό», παρατηρεί η Πρωτοβουλία Πολιτών για το Στρατόπεδο Μαρκοπούλου. Είναι γεγονός ότι, όταν οι τοπικοί άρχοντες αντιληφθούν ισχυρές κινητοποιήσεις, υπαναχωρούν και έτσι το διακύβευμα με τους αγώνες καταλήγει σε διαπίστευμα.
Δεν είναι δυνατόν να παρακολουθούμε άπραγοι τη μετάλλαξη της Κρήτης. Ένα νησί αύταρκες, μια μικρή ήπειρος, καταστρέφεται μπροστά στα μάτια μας από τον υπερτουρισμό στις παραλίες και από τα μεγαλεπήβολα ενεργειακά έργα στους κάμπους, τα βουνά και τα πελάγη του. Οφείλουμε να αντισταθούμε. Είναι χρέος όλων μας απέναντι στους προγόνους και τους απογόνους μας.
*Η Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη, είναι Επίτιμη Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς
*Το κείμενο αποτελεί συνοπτική εκδοχή ανακοίνωσης που παρουσιάστηκε στους «Αρχαιολογικούς Διαλόγους 2025», οι οποίοι πραγματοποιήθηκαν πρόσφατα στο Ρέθυμνο (30/5-1/6/2025).
Διαβάστε επίσης
Η Μαριάνα Κατσιμίχα στο Documento: «Δεν δίνω σόου, ζω το τραγούδι εσωτερικά»
Μίκης Θεοδωράκης: Ιστορική συναυλία στο Καλλιμάρμαρο, με δυναμική αντιπολεμικής κραυγής