Εξήντα χρόνια από τη δολοφονία του αγωνιστή της Αριστεράς, Σωτήρη Πέτρουλα, το αποτύπωμά του είναι διάχυτο στην πόλη.
Στις 21 Ιουλίου 1965 η Ελλάδα συγκλονίστηκε από την είδηση της δολοφονίας του 23χρονου φοιτητή Σωτήρη Πέτρουλα. Ο Πέτρουλας έπεσε αιμόφυρτος στη συμβολή της Σταδίου με την οδό Εδουάρδου Λω κατά τη διάρκεια διαδήλωσης που δέχτηκε άγρια αστυνομική επίθεση με κλομπ και δακρυγόνα. Το σώμα του μετά βίας παραδόθηκε στην οικογένεια, αφού πρώτα προσπάθησαν να τον θάψουν κρυφά, ενώ ποτέ δεν διευκρινίστηκε πλήρως η αιτία θανάτου του – εάν δηλαδή το τραύμα του από ευθεία βολή δακρυγόνου ήταν μοιραίο ή αν συνελήφθη τραυματισμένος και στραγγαλίστηκε, όπως υποστηρίζουν πολλοί.
Ο Σωτήρης Πέτρουλας έγινε σύμβολο μιας γενιάς που πάλευε για τη δημοκρατία και την κοινωνική δικαιοσύνη. Σήμερα, έξι δεκαετίες μετά, το αποτύπωμά του στην πόλη της Αθήνας είναι διάχυτο, όχι μόνο ως ανάμνηση μιας πολιτικής δολοφονίας, αλλά και ως ζωντανό σύμβολο αντίστασης και κινητοποίησης για τη δημοκρατία. Η μορφή του έχει περάσει στη συλλογική συνείδηση μέσα από τοπία, μνήμη και τελετουργία.
Ο Σωτήρης Πέτρουλας, από οικογένεια αριστερών αγωνιστών της Μάνης με πολλά θύματα στα χρόνια της αντιεαμικής τρομοκρατίας, μεγάλωσε στην Αθήνα. Εργαζόμενος μαθητής νυχτερινού γυμνασίου και μετά φοιτητής της Ανωτάτης Εμπορικής (σημερινή ΑΣΟΕΕ), εντάχθηκε στη Νεολαία ΕΔΑ και μετείχε στη συγκρότηση εσωτερικής ομάδας «αριστερής διαφωνίας», που παρά τις ενστάσεις της συμμετείχε από την ίδρυσή της το 1964 στη Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη.
Το κλίμα των Ιουλιανών
Βαθιά πολιτικοποιημένος, έλαβε ενεργά μέρος στους αγώνες για παιδεία και δημοκρατία στα μέσα της δεκαετίας του 1960, απέναντι σε ένα αυταρχικό κράτος. Ο Πέτρουλας εκλέχθηκε γραμματέας της οργάνωσης της σχολής του, πρωτοστάτησε στο κίνημα του 1-1-4, εκλέχθηκε εκπρόσωπος των φοιτητών της σχολής του, εξελίχθηκε σε ηγετική προσωπικότητα στον χώρο της νεολαίας.
Η δολοφονία του Πέτρουλα δεν συνέβη εν κενώ. Το πολιτικό σκηνικό της εποχής ήταν τεταμένο. Τον Ιούλιο του 1965 σημειώθηκε η συνταγματική εκτροπή που έμεινε στην Ιστορία ως «Αποστασία». Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος αρνήθηκε να αποδεχτεί τον εκλεγμένο πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου και διόρισε κυβέρνηση μελών που αποσκίρτησαν από την Ενωση Κέντρου.
Η απόφαση αυτή πυροδοτεί τη μεγαλύτερη λαϊκή κινητοποίηση μετά τον Εμφύλιο, που θα κρατήσει περίπου 70 ημέρες και θα μείνει στην Ιστορία με το όνομα «Ιουλιανά». Σε αυτό το κλίμα, ο Πέτρουλας βρέθηκε στις πρώτες γραμμές του αγώνα και έπεσε νεκρός. Η κηδεία του εξελίχθηκε σε τεράστια διαδήλωση των Λαμπράκηδων και του λαού της Αθήνας για το 15% για την παιδεία, την υπεράσπιση του ελεύθερου πανεπιστημίου και του άρθρου 114 του συντάγματος που όριζε –στο σύνταγμα του 1952– ότι «η τήρησις του Συντάγματος αφιερούται εις τον πατριωτισμόν των Ελλήνων». Αν υπάρχουν μερικά πρόσωπα που συνοψίζουν τα Ιουλιανά του 1965, ένα από αυτά είναι ο Σωτήρης Πέτρουλας.
Σημάδια στον χώρο
Στα Ιουλιανά η εισβολή του λαού στους δρόμους και στις πλατείες ήταν σχεδόν καθημερινή. Ενα ανθρώπινο ποτάμι κυρίευσε το αστικό κέντρο και άφησε το αποτύπωμά του στον χώρο, σημασιοδοτώντας τον εκ νέου, παράγοντας συλλογική μνήμη, καθιερώνοντας νέα πρόσωπα-σύμβολα, όπως τον Σωτήρη Πέτρουλα. Ανέπτυξε εκδηλώσεις διαμαρτυρίας ειρηνικές αλλά και βίαιες, έστησε οδοφράγματα και συγκρούστηκε με την αστυνομία. Εστησε αυτοσχέδια δρώμενα, σατίρισε καταστάσεις, χόρεψε και τραγούδησε, θρήνησε τους νεκρούς του τελετουργικά.
Οι πορείες της περιόδου κινούνται στο τρίγωνο Προπύλαια – Ομόνοια – Σύνταγμα. Το κίνημα των εβδομήντα ημερών διεκδίκησε όλο αυτό τον χώρο και άρθρωσε μια συμβολική γεωγραφία αντίστασης επαναπροσδιορίζοντας τη σημασία των τόπων και των διαδρομών. Οι τόποι αυτοί σφραγίστηκαν από το «πεζοδρόμιο» και την Αριστερά, η οποία για πρώτη φορά στη μετεμφυλιακή Ελλάδα απέκτησε ορατότητα στον δημόσιο χώρο σε τέτοια έκταση και με τόση ένταση.
Ο λαός εισέβαλε στο προσκήνιο διεκδικώντας τον χώρο της πόλης ως δημόσιο χώρο ζωής, ως το δικαίωμά του στην πόλη. Στη διάρκεια των Ιουλιανών διαμορφώθηκε το πλαίσιο της διεκδικητικής τελετουργίας που ακολουθείται μέχρι σήμερα από τους εκάστοτε διαδηλωτές (η διαδρομή Προπύλαια – Ομόνοια – Σταδίου – Σύνταγμα) συγκροτώντας την πολιτισμική μνήμη της Αριστεράς.
«Η χαμένη άνοιξη»
Στο εμβληματικό μυθιστόρημα του Στρατή Τσίρκα για τα Ιουλιανά «Η χαμένη άνοιξη» (1976) η πλοκή εκτυλίσσεται από τις 4 Ιουλίου έως τις 23 Ιουλίου 1965, που είναι η μέρα ταφής του Σωτήρη Πέτρουλα. Στα αποσπάσματα που ακολουθούν, πέρα από τα ίδια τα γεγονότα, αναδύονται ο τόπος και η διεκδίκησή του από το κίνημα με τρόπο αριστουργηματικό.
Από νωρίς το απόγεμα πήγα και κόλλησα τη ράχη μου στον ανατολικό τοίχο του «Μεγάλη Βρετανία». Το πλήθος είχε καταλάβει όλο το πεζοδρόμιο, αντίκρυ δεξιά μας η Βουλή – άρχιζε η πολιορκία της. Φώναζα κι εγώ με τους άλλους, ώσπου έγδαρα το λαρύγγι μου: «Κάτω οι προδότες. Κάτω οι δούλοι της Αυλής. Ενας είναι ο αρχηγός, ο κυρίαρχος Λαός». Αγόρια και κορίτσια έφταναν ομάδες-ομάδες, ξεχώριζαν μερικά πανώ των Λαμπράκηδων∙ παίρναν θέση στο πεζοδρόμιο, ύστερα πέρασαν και στ’ αντικρινό, η πολιορκία της Βουλής γινόταν πιο στενή. Με το σούρουπο άρχισαν να φτάνουν οι εργαζόμενοι: υπάλληλοι καταστημάτων, εργάτες κι εργάτριες από τις βιομηχανίες γύρω στην Αθήνα και τον Πειραιά. Η πλατεία Συντάγματος γέμισε κι οι φωνές, σαν άγρια καταιγίδα, τάραζαν το πλήθος κύμα στο κύμα. Ο τόνος έγινε πιο τραχύς: «Μητσοτάκη, κάθαρμα».
*****
Κι ενώ συνεχιζόταν το κυνηγητό κι οι συγκρούσεις στην πλατεία Συντάγματος, εγώ βρέθηκα τρέχοντας, σπρωγμένος από το πλήθος, στην οδό Βουκουρεστίου. Πέρα, στο αντικρινό πεζοδρόμιο, ύστερα από το «Μπραζίλιαν» είδα το κεφάλι της Φλώρας, έπειτα την είδα ολόκληρη, έτρεχε κι αυτή, μονάχη της μέσα στο πλήθος, δε φαινόταν να τη συνοδεύει κανένας από τους φίλους της. Ετρεξα να τη συναντήσω, μα για να διασχίσω το κατάστρωμα μου πήρε μερικές στιγμές, ώσπου να φτάσω στο πεζοδρόμιο της Σταδίου, εκείνη είχε χαθεί στη στοά του άλλου «Μπραζίλιαν», που βγάζει στην οδό Καραγεώργη της Σερβίας.
*****
Κι όταν μπήκε για καλά το πρωινό κι ο ήλιος έπιασε να καίει, ο Σωτήρης ετοιμάστηκε για την τελευταία του κατοικία. Το μοιρολόι της μάνας ακούστηκε πιο γοερό κι οργισμένο. Η μνηστή του, ντυμένη πάντοτε στ’ άσπρα, έκλαιε τώρα σπαραχτικά. Είκοσι πέντε χιλιάδες συγκεντρωμένες από νωρίς στον Κολωνό, ξέσπασαν σ’ ένα πανδαιμόνιο από ζητωκραυγές, χειροκροτήματα, ιαχές, και κατάρες, όταν φάνηκε στο κατώφλι το λείψανο.
*****
Προπορεύεται η σημαία του 114, το Κεντρικό Συμβούλιο των Λαμπράκηδων με τον Μίκη Θεοδωράκη επικεφαλής, αντιπροσωπείες της νεολαίας, πολιτικοί. Πίσω από το νεκρό οι συγγενείς του κι ύστερα η Αθήνα ολόκληρη… Αξαφνα μια μεγάλη ομάδα από νέους και νέες, αγκαλιασμένοι μέσα στο πλήθος αρχίζει να τραγουδά. Δεν πιάνω ακόμη τα λόγια. Μα σε λίγο ξεχωρίζω:
Σωτήρη Πέτρουλα
Αηδόνι και λιοντάρι, βουνό και ξαστεριά.
-Είναι το καινούριο του Μίκη, μου λέει η Ματθίλδη, που έχει ξαναγυρίσει και μου πιάνει το χέρι.
*****
Σωτήρη Πέτρουλα
σε πήρε ο Λαμπράκης, σε πήρε η Λευτεριά.
Η πομπή περνάει από την οδό Λένορμαν, από την πλατεία Μεταξουργείου, τη λεωφόρο Αχιλλέως, την Αγίου Κωνσταντίνου:
Σωτήρη Πέτρουλα
οδήγα το Λαό σου, οδήγα μας μπροστά.
Είδα χιλιάδες, εκατοντάδες χιλιάδες Λαού, να στριμώχνονται στα πεζοδρόμια, στα παράθυρα και τους εξώστες, και τα λουλούδια να πέφτουν βροχή κι είδα τη λαοθάλασσα που ακολουθούσε κι άκουσα τα συνθήματα και κατάλαβα πως αυτή δεν ήταν κηδεία, ήταν μια γιγάντια διαδήλωση, σε πάθος και σε όγκο, η τελευταία διαδήλωση του Σωτήρη:
Μάρτυρες, ήρωες οδηγούνε
τα γαλάζια μάτια σου
μας καλούνε.
Κι όταν είδα στην πλατεία Ομονοίας τους οικοδόμους με ξεγυμνωμένα στήθη να σταματούν τη νεκροφόρα και να σηκώνουν στα χέρια τους το φέρετρο, είπα μέσα μου πως απ’ εδώ αρχίζει πια η αποθέωση. Κι όταν είδα τον πατέρα τού ήρωα, που τον είχαν σηκώσει στα χέρια οι φίλοι του παιδιού του, να βαστάει στ’ αριστερό ένα μπουκέτο κόκκινες γλαδιόλες και στο δεξί μια τσαλακωμένη φωτογραφία, να τη σφίγγει πάνω στο στήθος του και να τη δείχνει στα πλήθη, που χειροκροτούσαν και ζητωκραύγαζαν, όχι, δεν έκλαιγαν και δε θρηνούσαν, και τον άκουσα να λέει: «Αδέρφια του παιδιού μου… Ο Σωτήρης ζει… Αγωνισθείτε για το ξερίζωμα του φασισμού… Ο Σωτήρης μου γι’ αυτό θυσιάστηκε… Δε θέλω να κλαίτε… Εμπρός στον αγώνα για τη Δημοκρατία…».
Ετσι με συνεπήρε και μένα το παραλήρημα του κόσμου και πίστεψα μαζί με τον πατέρα του, και πίστεψα μαζί με τον κόσμο, πως ο Σωτήρης δεν πέθανε. Κι όταν στην οδό Σταδίου, στο σημείο, που όπως θα πει σε λίγο ο Μίκης, οι εχθροί επισήμαναν, απομόνωσαν και σκότωσαν το γελαστό παιδί, τα πλήθη αυθόρμητα παραμέριζαν, αφήνοντας στην άσφαλτο και το πεζοδρόμιο ένα κενό… Τι κενό; ενα λοφίσκο από κόκκινα γαρίφαλα και τριαντάφυλλα, που ψήλωνε από στιγμή σε στιγμή.
…τα γαλάζια μάτια σου
μας καλούνε.
Χρονολόγιο γεγονότων
Μάιος 1963: Δολοφονείται στη Θεσσαλονίκη ο Γρηγόρης Λαμπράκης, βουλευτής της ΕΔΑ και στέλεχος του φιλειρηνικού κινήματος. Η πολιτική δολοφονία πυροδοτεί μεγάλες διαδηλώσεις διαμαρτυρίας.
Ιούλιος 1965: Ξεσπά η πολιτική κρίση γνωστή ως «Ιουλιανά», με την παραίτηση του πρωθυπουργού Γεώργιου Παπανδρέου και την επιβολή από τον βασιλιά κυβέρνησης των «αποστατών» βουλευτών από την Ενωση Κέντρου, υπό τον Γεώργιο Αθανασιάδη-Νόβα.
21 Ιουλίου 1965: Διαδηλώσεις σε όλη την Αθήνα. Ο Σωτήρης Πέτρουλας συμμετέχει σε πορεία στο κέντρο της πόλης και πέφτει νεκρός.
23 Ιουλίου 1965: Η κηδεία του μετατρέπεται σε μία από τις μεγαλύτερες πορείες διαμαρτυρίας των τελευταίων ετών.
Σημεία και δράσεις μνήμης
Πλακέτα – μνημείο στη Σταδίου & Εδουάρδου Λω: Στην κολόνα του ξενοδοχείου Εσπέρια στήθηκε το 2005 χάλκινη αναμνηστική πλακέτα με ανάγλυφη μορφή, από τον γλύπτη Γιώργο Χουλιάρα, εκεί όπου ο Πέτρουλας έχασε τη ζωή του. Το 2012 το μνημείο εκλάπη και το 2013 αποκαταστάθηκε. Κάθε χρόνο, στις 21 Ιουλίου, συγκεντρώνονται εκεί φοιτητές και πολίτες για να τιμήσουν τη θυσία του.
Πλατεία Σωτήρη Πέτρουλα: Η κεντρική πλατειά στον Κολωνό, τόπο κατοικίας της οικογένειας Πέτρουλα.
Αθλητικό Κέντρο «Σωτήρης Πέτρουλας» Δήμου Ζωγράφου: Ο Δήμος Ζωγράφου έδωσε το όνομά του στο αθλητικό κέντρο κοντά στην Πανεπιστημιούπολη ως δημόσια απόδοση τιμής.
Οδός Σωτήρη Πέτρουλα: Το όνομά του έχει δοθεί σε πολλούς δήμους της Αττικής (Ηράκλειο, Φυλή, Αχαρνές, Αγιοι Ανάργυροι, Αγία Βαρβάρα) αλλά και σε πολλές άλλες πόλης της χώρας, ενώ έχει διατυπωθεί το αίτημα της μετονομασίας της Εδουάρδου Λω σε Σωτήρη Πέτρουλα.
Σύλλογος Φοιτητών ΑΣΟΕΕ «Σωτήρης Πέτρουλας»: Το 1975 οι φοιτητές της Ανωτάτης Σχολής Οικονομικών και Εμπορικών Επιστημών (ΑΣΟΕΕ) έδωσαν το όνομά του στον σύλλογο φοιτητών της σχολής τους και τον ανακήρυξαν επίτιμο μέλος του.