Πώς ο πλατωνικός «μύθος του σπηλαίου» σχετίζεται με τη δημιουργία των αδερφών Γουατσόφσκι.
Συμπληρώνονται 22 χρόνια από την πρεμιέρα μιας ταινίας-σφραγίδα στην κατηγορία των sci-fi ταινιών. Το «Matrix» (μαζί με τις δυο ακόμη ταινίες του franchise «Reloaded» και «Revolutions») έμελλε να αποτελέσει ταινία-σταθμό της pop culture και έως σήμερα γίνεται αφορμή και παράδειγμα σε συζητήσεις γύρω από τον φόβο της υποδούλωσης του εαυτού από την τεχνολογία αλλά και του κινδύνου που εγκυμονεί η συνεχής πρόοδος της τεχνολογίας και κυρίως της τεχνητής νοημοσύνης και των εφαρμογών της.
Βέβαια το 1999 η επαφή του μέσου καταναλωτή τεχνολογικών προϊόντων με τους υπολογιστές, την ψηφιακή πραγματικότητα, την τεχνητή νοημοσύνη και την υψηλή τεχνολογία δεν ήταν καθόλου όμοια σε επίπεδο με τη σημερινή. Ετσι, ένας έφηβος του 2021 παρακολουθώντας το «Matrix» για πρώτη φορά ίσως να μην εντυπωσιαζόταν τόσο από τη σκηνοθεσία και τα CGI όσο ο τριαντάρης αρθρογράφος.
Πλατωνικοί μύθοι σε new age εκδοχή
Παρ’ όλα αυτά και οι δύο παραπάνω θεατές μπορούν να εντυπωσιαστούν εξίσου από το σενάριο των ταινιών. Τόσο κατά μόνας η πρώτη ταινία όσο και ολόκληρη η τριλογία είναι βασισμένες σε μια ποικιλία θεμάτων που έχουν αντληθεί από τη φιλοσοφική παράδοση τόσο της αρχαίας Ελλάδας και της νεότερης ευρωπαϊκής φιλοσοφίας όσο και από τη θρησκευτική παράδοση του χριστιανισμού, του βουδισμού και του ινδουισμού.
Ειδικά το πηγάδι της φιλοσοφίας, θεωρητικής και πρακτικής, έχει τόσο νερό που μπορεί να ξεδιψάσει πολλούς ακόμη δημιουργούς και στην περίπτωση των «Matrix» αυτό φαίνεται στην πράξη. Η βάση του σεναρίου είναι μια καλλιτεχνική απόδοση του «μύθου του σπηλαίου» του Πλάτωνα. Ολη η πρώτη ταινία καταπιάνεται με θέματα σχετικά με το ερώτημα «τι είναι η αλήθεια και το πραγματικό;», «τι είναι το κακό και γιατί υπάρχει;», «είναι ο άνθρωπος πραγματικά ελεύθερος ή υπάρχει κάτι που μας περιορίζει, όπως η μοίρα;». Η τριλογία βρίθει από μεταφυσικά, επιστημολογικά, φαινομενολογικά και ηθικά ζητήματα.
Ποιος, τέλος πάντων, είναι ο Μορφέας;
Θα μπορούσαμε να καταγράψουμε μια πολύ μεγάλη λίστα ερωτημάτων με τα οποία συνέχεια αναμετράται η τριλογία, ανεξαρτήτως αν δίνει απαντήσεις σε αυτά. Εχοντας πλέον χάσει τον αριθμό των φορών που έχω δει την πρώτη και μάλλον καλύτερη ταινία της τριλογίας καταλήγω ότι οι δημιουργοί της (αδερφές Γουατσόφσκι) ήθελαν μέσω του «Matrix» να αναμετρηθούν με τις φιλοσοφικές και τις θεολογικές παραδόσεις.
Μαζί όμως με αυτή την αναμέτρηση η απόδοση στη μεγάλη οθόνη των φιλοσοφικών προβλημάτων που επιλέχθηκαν δείχνει την προσωπική τους υπόκλιση στη φιλοσοφική παράδοση που –κακά τα ψέματα– δόμησε τον δυτικό τρόπο σκέψης και ζωής. Οπως ο Καντ όταν διάβασε τον Χιουμ και «ξύπνησε από τον δογματικό του ύπνο», οι συντελεστές του «Matrix» χρησιμοποίησαν γενναίες δόσεις φιλοσοφικών πορισμάτων για να κάνουν τον θεατή τους να νιώσει μια πνευματική αφύπνιση.
Αλλωστε όλη η πρώτη ταινία είναι μια προσπάθεια αφύπνισης του πρωταγωνιστή, που και θέλει και πρέπει για το καλό του (και το καλό του ίδιου του ψηφιακού κόσμου Matrix όπως μαθαίνουμε στην τρίτη ταινία) να αφυπνιστεί και να γνωρίσει την αλήθεια. Επίσης, ο χαρακτήρας του Μορφέα, που από μυθολογικός θεός των ονείρων (μη πραγματικό) γίνεται ο φιλόσοφος του Πλάτωνα που αισθανόμενος το καθήκον επιλέγει ακόμη και με βία να οδηγήσει τους υπόλοιπους σκλάβους του σπηλαίου, μαζί και τον πρωταγωνιστή, προς το φως και την αλήθεια είναι ίσως το alter ego των Γουατσόφσκι, οι οποίες με το «Matrix» δώρισαν στη φιλμογραφία ένα έργο αναφοράς στο πάντρεμα της τέχνης με τη φιλοσοφία.
Ο Πάνος Χρυσόπουλος είναι MSc Φιλοσοφίας, υπεύθυνος γραφείου Διαδικτύου και Ηλεκτρονικών Μέσων, Εργαστήριο Εφαρμοσμένης Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ.
INF0
Η ταινία «The Matrix resurrections» κυκλοφορεί στις αίθουσες από τις 23/12 σε διανομή Tanweer