Συζήτηση με τον δρα Επικοινωνίας και Πολιτισµικών Σπουδών και διδάσκοντα και ερευνητή στο τμήμα Επικοινωνίας του ΕΚΠΑ Θωμά Τσακαλάκη για την πολιτική ορθότητα.
«Όπως η βαρυτική έλξη µιας αστρικής µαύρης τρύπας παραµορφώνει την υφή του χωροχρόνου, έτσι και η πολιτική ορθότητα διαστρεβλώνει τα ηθικά ραντάρ και τις διαδικασίες αναζήτησης της αλήθειας στους αδιάλλακτους υποστηρικτές της» γράφει ο Θωµάς Τσακαλάκης, δρ Επικοινωνίας και Πολιτισµικών Σπουδών, στο νέο βιβλίο του µε τίτλο «Political correctness: A sociocultural black hole» (Πολιτική ορθότητα: Μια κοινωνικοπολιτισµική µαύρη τρύπα), εκδόσεις Routledge, και η αφορµή για συζήτηση δεν άργησε να δοθεί. Ακολουθεί µια απολαυστική και δεόντως διαφωτιστική κουβέντα µε τον ερευνητή και συγγραφέα, ο οποίος µας µιλάει για την πολιτική ορθότητα από την εµφάνιση του όρου µέχρι την ευρεία χρήση ή/και κατάχρησή του στις µέρες µας.
Τι είναι η πολιτική ορθότητα και γιατί µπαίνει τόσο επιτακτικά στη συζήτηση στις µέρες µας;
Ο όρος πρωτοχρησιµοποιήθηκε τη δεκαετία του 1930 από Αµερικανούς κοµµουνιστές ως κριτική εναντίον του σταλινικού δογµατισµού. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 ήταν ξανά αριστεροί αυτοί που την επανέφεραν στη µόδα, αλλά τούτη τη φορά µε αυτοσαρκαστική διάθεση, για να δηλώσει την απόσταση η οποία συχνά υπήρχε µεταξύ των (πολιτικώς ορθών) λόγων και των έργων πολλών από τους συντρόφους τους. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 έχει τις κάτωθι δύο σηµασίες: πρώτον, την απόπειρα επιβολής απαγορεύσεων που αφορούν θέµατα γλώσσας, ενδυµασίας (λόγου χάρη να µην ντύνεσαι Ινδιάνος στις Απόκριες διότι θεωρείται ιδιοποίηση πολιτισµικής κληρονοµιάς και «πολιτισµικός ιµπεριαλισµός») και περιεχοµένου του προγράµµατος σπουδών των πανεπιστηµίων (κατάργηση συγγραµµάτων τα οποία περιέχουν έστω και µία φράση που θα µπορούσε να εκληφθεί ως σεξιστική ή ρατσιστική). ∆εύτερον, τη θεσπισµένη εφαρµογή «θετικών διακρίσεων», υπό τη µορφή ποσοστώσεων υπέρ της συµµετοχής µη προνοµιούχων κοινωνικών οµάδων στην τριτοβάθµια εκπαίδευση ή ακόµη και σε σχέση µε τον αριθµό των µαύρων, των γυναικών ή των διεµφυλικών ατόµων που πρωταγωνιστούν στην τηλεόραση, στο θέατρο, στον κινηµατογράφο.
Στη διεθνή ακαδηµαϊκή και πολιτική σκηνή η συζήτηση γι’ αυτό το πολυεδρικό φαινόµενο διεξάγεται εδώ και τρεις δεκαετίες. Οι συντηρητικοί/αντιδραστικοί ανέκαθεν την αναθεµάτιζαν, εντούτοις εσχάτως παρατηρείται και η συνήχηση αρκετών προοδευτικών φωνών που διατυµπανίζουν πως εξαιτίας της πολιτικής ορθότητας χάνεται η αξιοπιστία της δηµόσιας σφαίρας ως locus (τόπος) κριτικού στοχασµού και ορθολογικού διαλόγου, καθώς θεωρούν ότι αυτή συνιστά µια από τις πλέον εξοργιστικές εκδηλώσεις της κοινωνικοπολιτικής υποκρισίας η οποία δεσπόζει στους καιρούς µας, µια ροπή προς την επιδερµικότητα και το φαίνεσθαι, έναν περισπασµό από την πραγµατική πολιτική πράξη.
Γιατί χαρακτηρίζετε την πολιτική ορθότητα «δίκοπο µαχαίρι που παραδόξως κόβει µόνο από τη µία πλευρά και µάλιστα τη λαθεµένη»; Πόσο πολιτική και πόσο ορθή είναι;
Η πολιτική ορθότητα είναι είτε αριστερής είτε δεξιάς υφής (υπό την αίρεση ότι αποδέχοµαι τις δόκιµες ενστάσεις που αφορούν τη σηµασιολογική ασάφεια αυτών των όρων στις µέρες µας). Η δεύτερη άπτεται κυρίως του διαβόητου τρίπτυχου «πατρίς – θρησκεία – οικογένεια». Αµφότερες υποστηρίζουν ορισµένες ηθικές αξίες, ασφαλώς διαφορετικές σε κάθε περίπτωση, µε τις οποίες οι σώφρονες και αµερόληπτοι άνθρωποι συµφωνούν… µε κάποιες περισσότερο και µε άλλες λιγότερο. Ωστόσο οι αδιάλλακτοι θιασώτες και των δύο εκφάνσεων καταφεύγουν σε εριστικές και αλόγιστες τακτικές που ακυρώνουν τις αρχικώς δηλούµενες «αγαθές» προθέσεις τους, καθότι διαστρεβλώνουν τα ηθικά ραντάρ και τις διεργασίες αναζήτησης της αλήθειας. Η αριστερόστροφη πολιτική ορθότητα ιδίως καταλήγει να λειτουργεί ως ένα είδος εξυπηρετικής βαλβίδας ασφαλείας για το ίδιο το σύστηµα το οποίο γεννά τους αστήρικτους διαχωρισµούς, τους δόλιους αποκλεισµούς και τις παντοειδείς ανισότητες. Καταπιάνεται µε ψευδοπολιτικές µάχες, αποσπώντας την προσοχή από θεµελιώδεις συστηµικές αδικίες ή ελλείψεις, και πολλάκις παρακάµπτει το λογικώς ορθό επιδεικνύοντας ιδεολογική ακαµψία και απουσία αυτοκριτικής διάθεσης.
Μας δίνετε κάποια παραδείγµατα;
Οι κοινωνικές σχέσεις σε µια πλουραλιστική δηµοκρατική κοινωνία διέπονται από διαφορές, dissensus, ανταγωνισµούς. Η γόνιµη διαφωνία αποτελεί sine qua non προϋπόθεση για την εδραίωση ενός γνήσιου αµοιβαίου σεβασµού. Στην περίπτωση του σύγχρονου «αστέρα» της συντηρητικής διανόησης, του Τζόρνταν Πίτερσον, οι τρόποι αντιµετώπισής του από τους φανατικούς υπέρµαχους της πολιτικής ορθότητας είναι παντελώς λαθεµένοι: είτε επιλέγουν να ακυρώνουν (ενίοτε βιαίως) την παρουσία του σε οµιλίες αντί να µελετήσουν για να βρουν τα τρωτά και τις διαστρεβλώσεις στην –εν γένει συγκροτηµένη– σκέψη του, ούτως ώστε στη συνέχεια να αντιπαρατεθούν µαζί του, είτε το κάνουν µέσω ad hominem επιθέσεων εναντίον του και αναµασώντας ατεκµηρίωτες υποθέσεις εργασίας, οι οποίες εκθέτουν την ιδεοληψία τους και τη θεωρητική ανεπάρκειά τους σε κοινή θέα.
Γλαφυρό παράδειγµα παραλογισµού της πολιτικής ορθότητας και της συνακόλουθης «κουλτούρας της ακύρωσης» συνιστά και αυτό που συνέβη σε µια φίλη πρώην φοιτήτριάς µου: η εν λόγω ζωγράφος έκανε το µεταπτυχιακό της στις εικαστικές τέχνες σε ένα αµερικανικό πανεπιστήµιο και οι καθηγητές της την κατηγόρησαν για το ότι οι πίνακές της παρίσταναν µόνο λευκούς. Το ντεσού είναι πως η κοπέλα έκανε µόνο πορτρέτα της (κατάλευκης) ισλανδικής οικογένειάς της…
Αν δεν είχαµε την «υποχρέωση» του πολιτικά ορθώς πράττειν στην πολιτική, την εργασία, στο πανεπιστήµιο, στην τέχνη και αλλού, ποια θα ήταν η τύχη των µαύρων, των γυναικών, των ΑµεΑ ή της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας σήµερα;
Τα θύµατα των µακραίωνων δοµικών ανισοτήτων, των βαθύρριζων συστηµικών διακρίσεων, των αρνητικών εθνοφυλετικών προκαταλήψεων, η ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα, όσες/όσοι έχουν υποστεί σεξουαλική εκµετάλλευση και/ή κακοποίηση, τα άτοµα τα οποία συναντούν προσκόµµατα στην επαγγελµατική ανέλιξή τους ή ακόµη και στην ίδια την επιβίωσή τους απλώς εξαιτίας της καταγωγής ή των πεποιθήσεών τους –και ας µου επιτραπεί να προσθέσω και τα έµµεσα ή άµεσα θύµατα της ανθρωπογενούς κλιµατικής αλλαγής– δεν έχουν να αποκοµίσουν κάτι από µια (κατ’ ευφηµισµό) πολιτική ορθότητα που κατά κανόνα εκπίπτει σε επιτηδευµένη ηθικολογία, σε αποψίλωση του όντως πολιτικού και σε κακόπιστη αξίωση πρόσκαιρης και οπορτουνιστικής κατίσχυσης µε πρόσχηµα τις «πολιτικές ταυτότητας», µια νεφελώδη οικολογική ανησυχία ή την υπερβολικά εύθικτη αξιοπρέπεια. Μέσω φαινοµένων ψευδοαντίστασης, όπως ο «ακτιβισµός των διασηµοτήτων», δεν επέρχεται κάποια ουσιώδης βελτίωση στις υλικές συνθήκες ζωής των µη προνοµιούχων µειονοτήτων για τις οποίες υποτίθεται ότι µάχονται.
Είναι η πολιτική ορθότητα µια πρακτική που επιβάλλεται άνωθεν ή αποτελεί κεκτηµένο της κοινωνίας των πολλών;
Σίγουρα δεν ισχύει το δεύτερο. Το πρώτο είναι πολύ πιθανό. Τι καλύτερο τέχνασµα θα µπορούσαν να εφεύρουν και να επιβάλουν οι ιδιοκτήτες της κοινωνίας του θεάµατος από το να εµπλέξουν τους πολλούς σε ένα ατέρµονο και ατελέσφορο γαϊτανάκι όπως αυτό της πολιτικής ορθότητας, αποφεύγοντας έτσι το ενδεχόµενο ουσιαστικού µετασχηµατισµού της κοινωνίας µέσω της ταξικής πάλης; Εξάλλου η εκλογή του Τραµπ το 2016, για παράδειγµα, οφείλεται εν πολλοίς στην αντίδραση προς τις υπερβολές της πολιτικής ορθότητας, την οποία είχαν ως ιδεολογική ροµφαία τους οι του ∆ηµοκρατικού Κόµµατος.
Εχετε µελετήσει ενδελεχώς το χιούµορ, ενώ τα γραπτά σας διακρίνονται από αυτό που ονοµάζεται αναστοχαστικό πνεύµα (αγγλιστί: wit). Πώς κάνει κάποιος stand-up comedy σε καιρούς πολιτικής ορθότητας;
Προτείνω να µην υποτιµάµε τη νοηµοσύνη του (µεγαλύτερου µέρους) του κοινού της stand-up comedy. Είναι σε θέση να αντιληφθούν αν κάποιο risqué αστείο είναι ενταγµένο µε οργανικό τρόπο στο πρόγραµµα προκειµένου να προκαλέσει «πνευµατικό ηλεκτρισµό», όπως έλεγε ο Νοβάλις, ήτοι να δώσει τροφή για σκέψη (εκτός από γέλιο) και να κάνει τη φαντασία πιο ευκίνητη, ή αν ο στόχος του είναι αποκλειστικά να προσβάλει συγκεκριµένες κατηγορίες ανθρώπων.
Είναι όντως «πρόβληµα του πρώτου κόσµου» η πολιτική ορθότητα;
Φαντάζεστε ότι οι Αφροµαυριτανοί εργάτες στις φυτείες καρύδας της ατόλης Diego Garcia στο αρχιπέλαγος Chagos, που εξορίστηκαν βιαίως και συλλήβδην σε γκέτο στον γειτονικό Μαυρίκιο το 1971 ούτως ώστε οι Βρετανοί και οι Αµερικανοί να εγκαταστήσουν στον τόπο τους µια στρατιωτική βάση κορυφαίας γεωστρατηγικής σηµασίας, ενδιαφέρονται περισσότερο για το αν αποκαλούνται «µαύροι», «µιγάδες» ή «καφετιοί» ή για τα οικονοµικοπολιτικά αίτια του σχεδόν πλήρους αφανισµού τους;
Γιατί επιλέξατε να γράψετε στα αγγλικά ένα θεµελιακό έργο για ένα τόσο επίκαιρο ζήτηµα; ∆εδοµένου ότι υιοθετείτε µια αυτοεθνογραφική προσέγγιση στο ζήτηµα µε παραδείγµατα από την ελληνική πραγµατικότητα, αντέχει το ελληνικό κοινό να το διαβάσει; Και γιατί θα έπρεπε να το διαβάσει;
Τα αγγλικά είναι σχεδόν σαν µητρική γλώσσα για µένα, οπότε αποφάσισα να συµµετάσχω στον διεθνή δηµόσιο διάλογο που διεξάγεται για το εν λόγω θέµα. Επιπλέον, δυστυχώς «οὐδείς προφήτης δεκτὸς ἐστιν ἐν τῇ πατρίδι αὐτοῦ». Και ο νοών νοείτω. Το βιβλίο απευθύνεται σε ανοιχτόµυαλους ανθρώπους (ανεξαρτήτως εθνικότητας) που απολαµβάνουν την ανάγνωση κειµένων από τα οποία δεν εκλείπει το χιούµορ, σε συνδυασµό µε τις όποιες φιλοσοφικές νύξεις, λογοτεχνικές αναφορές και πολιτικές αναλύσεις. Θα το «αντέξει» –όπως το θέτεις– εκείνο το µέρος του ελληνικού κοινού που αποφεύγει την πόλωση επιβεβαίωσης, ήτοι την επιλεκτική κρίση η οποία σου επιτρέπει να έχεις και τον σκύλο (της προκατάληψης) χορτάτο και την (ευρετική) πίτα σου ολόκληρη χάρη στην αναζήτηση µόνο όσων πληροφοριών ενισχύουν τις πεποιθήσεις της (όποιας) εσω-οµάδας σου.
INF0
Το βιβλίο «Political correctness: A sociocultural black hole» του Θωμά Τσακαλάκη κυκλοφορεί από́ τον εκδοτικό οίκο Routledge
