Με αφορμή την έκθεση «Το έπος της Ανατολής στη φαντασία των Ελλήνων. Η Μικρασιατική Καταστροφή στη λογοτεχνία του μεσοπολέμου» στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (έως τις 20/2/2023) η Νατάσα Λαιμού, από τις επιμελήτριες της έκθεσης, γράφει για την τουρκική λογοτεχνία του «πολέμου της ανεξαρτησίας».
Ο ελληνοτουρκικός πόλεµος του 1919-22, γνωστός στην Τουρκία και ως «ο πόλεµος της ανεξαρτησίας», σηµάδεψε βαθύτερα την τουρκική από την ελληνική λογοτεχνία γιατί συµπλήρωσε την οριστική ρήξη µε το οθωµανικό παρελθόν και εισήγαγε ένα νέο πολίτευµα και τελικά µια ριζική γλωσσική αλλαγή.
Από τα µέσα του 19ου αιώνα η τουρκική λογοτεχνία ήταν ανοιχτή σε ευρωπαϊκές επιδράσεις. Είναι η εποχή που δηµοσιεύτηκαν για πρώτη φορά µυθιστορήµατα δυτικού τύπου. Συγγραφείς άρχισαν να αποκλίνουν από την επιτηδευµένη λόγια γλώσσα, βαθιά επηρεασµένη από την αραβοπερσική παράδοση. Ηδη πριν από τον Μεγάλο Πόλεµο αναπτύχθηκαν ποικιλόµορφα λογοτεχνικά κινήµατα, τα οποία βρέθηκαν αντιµέτωπα µε την πρόκληση του εξευρωπαϊσµού. Μεταξύ αυτών υπήρχε και ένα κίνηµα «νεοελληνικό» που έψαχνε τις ρίζες µιας ανανεωµένης τουρκικής λογοτεχνίας στην αρχαία Ελλάδα. Πρωτοστάτησε σε αυτό ο Yakup Kadri Karaosmanoğlu, µετέπειτα ένας από τους πιο ένθερµους θιασιώτες του Μουσταφά Κεµάλ και από τους λαµπρότερους συγγραφείς της «εθνικής» λογοτεχνίας.
Εθνικός πόθος στους ερειπωµένους δρόµους
Στην «εθνική» λογοτεχνία η παραµεληµένη Ανατολή γίνεται η καρδιά της µητέρας πατρίδας και προβάλλεται ως ριζικά τουρκική. Λείπουν όχι µόνο οι χριστιανικές κοινότητες, αλλά και οι νεόφερτοι µουσουλµάνοι πρόσφυγες από τις δικές τους χαµένες πατρίδες. Μυθιστορήµατα σε συνέχειες, ποιήµατα και φλογερά άρθρα σε εφηµερίδες τόσο της Κωνσταντινούπολης όσο και της επαρχίας τονίζουν το δίκαιο του αγώνα όχι µόνο κατά του Ελληνα αλλά και κατά του σαθρού οθωµανικού παρελθόντος. Συγγραφείς όπως οι Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Halide Edip Adıvar, Reşat Nuri Güntekin, Falih Rıfkı Atay, Mehmet Asım Us, Aka Gündüz, Mehmet Rauf, Mithat Cemal Kuntay αλλά και νεότεροι όπως o Nâzım Hikmet γράφουν για την ταπεινωτική συνθηκολόγηση του Μούδρου, τη συµµαχική κατοχή στην Κωνσταντινούπολη, την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σµύρνη, τις µαζικές διαδηλώσεις διαµαρτυρίας και βέβαια τον αγώνα των εθνικιστών στην Ανατολή.
Η ελληνική λογοτεχνία της Μικρασιατικής Καταστροφής γεννιέται αµέσως µετά το τέλος του πολέµου, αρχικά από τα βάσανα της αιχµαλωσίας και αργότερα της προσφυγιάς. Στα βάσανα εστιάζουν και οι Τούρκοι συγγραφείς. Τα δικά τους βάσανα όµως είναι όσα υπέστη ο τουρκικός λαός κατά το πέρασµα του ελληνικού στρατού και την ελληνική κατοχή, βάσανα που δικαιώνουν τον απελευθερωτικό αγώνα.
Τη σχέση µεταξύ των δεινών του πολέµου και του εθνικού φρονήµατος εκφράζει σαφέστατα η εισαγωγή σε συλλογή αφηγήσεων –«Από την Προύσα στη Σµύρνη. Ιστορίες, γράµµατα και έρευνες σχετικές µε την ευθύνη του ελληνικού στρατού» του 1922– απλών ανθρώπων από την Ανατολή την οποία παρουσίασαν καταξιωµένοι συγγραφείς όπως ο Yakup Kadri και η Halide Edip.
«Μέχρι σήµερα υπήρχε εθνικός πόθος στην τουρκική λογοτεχνία, κανείς όµως δεν είχε συνειδητοποιήσει τι ήταν. Στην πραγµατικότητα ήταν αδύνατο να βρεθεί µε τη λογική. Το βιβλίο “Από την Προύσα στη Σµύρνη” προαναγγέλλει αυτό τον πόθο. Αγωνιώντας οι συγγραφείς τον βρήκαν µες στους ερειπωµένους δρόµους της πατρίδας και δεν τον σπατάλησαν» (σχόλιο του Fevzi Lütfi το οποίο παραθέτει η İnci Enginün στον πρόλογό της στην έκδοση του προαναφερθέντος βιβλίου µε λατινικό αλφάβητο).
Από τον «Ξένο» στον «άγνωστο» Ναζίµ Χικµέτ
Το 1922 η Halide Edip δηµοσίευσε το πρώτο µυθιστόρηµα του «πολέµου της ανεξαρτησίας», το «Ateşten gömlek» (Το πύρινο πουκάµισο), το οποίο µάλιστα µεταφέρθηκε σε ταινία το 1923. Το πύρινο πουκάµισο του µυθιστορήµατος είναι το φλογερό πάθος και για την πανώρια και καταπονεµένη κόρη της Σµύρνης και για την πόλη που συµβολίζει. Σηµαντικά στοιχεία κοινά µε τα πρώτα ελληνικά µυθιστορήµατα της Μικρασιατικής Καταστροφής είναι η αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο και η χρήση απλής γλώσσας, στοιχεία που εγγυώνται τη γνησιότητα της προσωπικής εµπειρίας. Παρόµοια χαρακτηριστικά συναντάει ο αναγνώστης στο σπουδαιότερο µυθιστόρηµα αυτού του είδους της λογοτεχνίας, το «Yaban» (Ο ξένος) του Yakup Kadri, που εκδόθηκε δέκα χρόνια αργότερα.
Η αφήγηση του «Yaban» εκτυλίσσεται σε ένα χωριό κοντά στον Σαγγάριο στα χρόνια του πολέµου και καταλήγει µε την πυρπόληση του χωριού από τον υποχωρούντα ελληνικό στρατό. Βασικός άξονας όµως του µυθιστορήµατος δεν είναι ο πόλεµος αλλά το χάσµα που χωρίζει τον µορφωµένο αφηγητή από τους εξαθλιωµένους χωρικούς µιας καθόλου παραδεισένιας Ανατολής. Ο Yakup Kadri εκµεταλλεύεται και διαστρεβλώνει κοινούς τόπους της λογοτεχνίας του «πολέµου της ανεξαρτησίας» για να θίξει φλέγοντα προβλήµατα του νεοσύστατου κεµαλικού κράτους. ∆εν πρόκειται όµως για απλό έργο κοινωνικού προβληµατισµού – µε αριστοτεχνικό τρόπο δηµιουργείται ένα παραλήρηµα ψυχολογικής αποξένωσης. Η πρωτοπορία του στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία δεν έχει τονιστεί αρκετά.
Ξεχωριστή θέση σε αυτήν τη λογοτεχνία έχει ο Nâzım Hikmet. Την εποχή του πολέµου δηµοσίευε φλογερά πατριωτικά ποιήµατα και «βγήκε» ο ίδιος στην Ανατολή. Αργότερα πέρασε χρόνια φυλακισµένος στην κεµαλική και µετακεµαλική Τουρκία. Στη φυλακή µεταξύ του 1939 και 1941 συνέθεσε το «Kuvâyi milliye» (Οι εθνικές δυνάµεις), επικό ποίηµα για τον πόλεµο του 1919-22 µε αντιιµπεριαλιστικό πνεύµα που διαφέρει από το επίσηµο αφήγηµα και δηµοσιεύτηκε αυτούσιο µετά τον θάνατό του.
Ενώ υπάρχουν τουρκικές µεταφράσεις των ελληνικών µυθιστορηµάτων της Μικρασιατικής Καταστροφής, η λογοτεχνία του «πολέµου της ανεξαρτησίας» παραµένει άγνωστη στην Ελλάδα. Τα εµβληµατικά έργα αυτής της λογοτεχνίας περιµένουν ακόµη τον Ελληνα µεταφραστή.
