Το δοκίμιο της Σούζαν Σόνταγκ για το σοκ της εικόνας

Έπειτα από πολλά χρόνια που ήταν εξαντλημένο το δοκίμιο «Αντιμέτωποι με τον πόνο των άλλων» της Σούζαν Σόνταγκ (1933-2004) κυκλοφορεί και πάλι στα ελληνικά, από τις εκδόσεις Gutenberg σε μετάφραση της Χριστίνας Παπαδοπούλου – για πρώτη φορά είχε εκδοθεί στη χώρα μας πριν από 22 χρόνια από τις εκδόσεις Scripta σε μετάφραση του Σεραφείμ Βελέντζα. Σε αυτό η σπουδαία Αμερικανίδα διανοήτρια μελετά τον τρόπο που επιδρούν μέσα μας οι σκηνές βίας τις οποίες προσλαμβάνουμε μέσα από φωτογραφίες και βίντεο. Αυτό που η ίδια αναρωτιέται είναι αν λαμβάνοντας τόση υπερπληροφόρηση με τέτοιου είδους αποτυπώσεις αναπτύσσουμε εν τέλει ενσυναίσθηση ή καταλήγουμε όλο και πιο απαθείς.

«Η δυνατότητα που έχουμε να γινόμαστε θεατές των συμφορών οι οποίες πλήττουν άλλες χώρες συνιστά μια κατεξοχήν σύγχρονη εμπειρία. Πρόκειται για το αποτέλεσμα ενάμιση και πλέον αιώνα προσφοράς όλων εκείνων των συστηματικών, εξειδικευμένων περιηγητών που συνηθίζουμε να αποκαλούμε δημοσιογράφους. Σήμερα ο πόλεμος έχει μπει –με εικόνα και ήχο– στο σαλόνι μας» γράφει η Σόνταγκ, η οποία τονίζει τη σημασία του να καταγγέλλει κανείς τη δυστυχία αντί απλώς να την αναγνωρίζει μέσα από τις καταγραφές της.

Όπως σημειώνει: «Οι φωτογραφίες εξασφαλίζουν μια πλασματική εγγύτητα στα βάσανα των άλλων, εγγύτητα η οποία υπαινίσσεται πως, μεταξύ εκείνων που υποφέρουν κάπου μακριά –και προβάλλονται σε κοντινό πλάνο από την οθόνη της τηλεόρασης– και των προνομιούχων θεατών, αναπτύσσεται κάποιος δεσμός, κάτι που στην πραγματικότητα δεν ισχύει, θολώνοντας περαιτέρω την αληθινή μας σχέση με την εξουσία. Εφόσον αισθανόμαστε συμπόνια, θεωρούμε πως δεν έχουμε μερίδιο ευθύνης σε ό,τι είναι αυτό που προξένησε τη δυστυχία. Ο οίκτος που νιώθουμε είναι ένδειξη όχι μόνο της αθωότητας, αλλά και της αδυναμίας μας».

Η Σόνταγκ ανοίγει το βλέμμα της σε μια ευρεία –χρονικά και γεωγραφικά– περιοχή. Αναφέρεται στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και στο πώς έγινε αντιληπτό εκ των υστέρων το μέγεθος της καταστροφής που προκάλεσε· στον Ισπανικό Εμφύλιο από τον οποίο ξεκινά στην ουσία η καταγραφή των πολέμων, με αφετηρία τη φωτογραφία που τράβηξε ο Ρόμπερτ Κάπα από τον στρατιώτη των Δημοκρατικών τη στιγμή που δέχεται εχθρικά πυρά· στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στον εμφύλιο της Ρουάντα, στον πόλεμο στη Βοσνία, στην επίθεση στους Δίδυμους Πύργους, στον βομβαρδισμό αμάχων στη Λωρίδα της Γάζας.

Θίγει επίσης το ζήτημα της σύνδεσης του πολέμου με το θέαμα, μέσα από τη φράση που έχει επικρατήσει μεταξύ των δημοσιογραφικών κύκλων: «το αίμα πουλάει». Αναφέρεται επίσης στον τρόπο που ως σύγχρονοι καταναλωτές εικόνας έχουμε εκπαιδευτεί να αντιμετωπίζουμε ως αναπαράσταση κάτι που συμβαίνει γεωγραφικά μακριά μας άρα σαφώς απαιτεί λιγότερη συναισθηματική εμπλοκή από μέρους μας. Το βιβλίο της Σόνταγκ παραμένει επίκαιρο κυρίως σε μια χρονική συγκυρία που κατακλύζεται από την εικόνα. Και μάλιστα αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην εποχή των social media που οι εικόνες από την ισοπεδωμένη Γάζα εναλλάσσονται τυχαία και με φρενήρεις ρυθμούς στην οθόνη μας με selfies σε παραλίες, φωτογραφίες με γατάκια και βίντεο με συνταγές.