Μια συζήτηση με τον πανεπιστημιακό καθηγητή σχετικά με μια από τις πιο φωτεινές προσωπικότητες του 20ού αιώνα.
Ένα έργο ζωής ή µάλλον ένα έργο ζωής σε εξέλιξη. Αυτό είναι το βιβλίο «Πέτρος Σωκράτους Κόκκαλης. Ο αστός επαναστάτης ιατρός από τον αντιβενιζελισµό στο λενινισµό» του καθηγητή Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήµιο Πελοποννήσου Θανάση Χρήστου, αποτέλεσµα πολυετούς έρευνας και ευτυχών συγκυριών. Συναντήσαµε τον πανεπιστηµιακό δάσκαλο για να µιλήσουµε για τον πρωτοπόρο γιατρό και διανοούµενο, τον επιστήµονα που γύρισε την πλάτη του στην τάξη του όταν αυτή συνεργάστηκε µε τους Γερµανούς κατακτητές για να γίνει µέλος της Κυβέρνησης του Βουνού και του ΚΚΕ και µετά την ήττα στον Εµφύλιο να ακολουθήσει τη µοίρα του πρόσφυγα στις Λαϊκές ∆ηµοκρατίες, τον άνθρωπο που µοναδικό µέτρο στη ζωή του ήταν η ανθρώπινη ζωή.
Από πότε ξεκινήσατε να ασχολείστε µε τον Πέτρο Κόκκαλη;
Ξεκίνησα να ασχολούµαι από τη δεκαετία του ’80 – ιδιαίτερα µε την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης. Υπήρξε κορυφαία µορφή, εµβληµατική προσωπικότητα και ένας άνθρωπος που είναι πάρα πολύ κοντά στην ιδιαίτερή µου πατρίδα – γεννήθηκε στη Λιβαδειά ωστόσο η καταγωγή του ήταν από την Αράχοβα της Βοιωτίας. Είχα καταπιαστεί µε την Αντίσταση και ειδικότερα µε τις προσωπικότητες της Αντίστασης από τη Βοιωτία από τα πρώτα χρόνια µου στο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, οπότε ο Πέτρος Κόκκαλης –ο οποίος γεννήθηκε στη Λιβαδειά και έλκει την καταγωγή του από την Αράχοβα– εντασσόταν σε αυτό το πλαίσιο του ενδιαφέροντός µου. Επίσης πρέπει να σου πω ότι πέρασε και από το χωριό µου επιστρέφοντας µε το τελευταίο κλιµάκιο της ΠΕΕΑ (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης). Είναι ένα πέρασµα που ασφαλώς έµεινε στη συνείδηση των ανθρώπων, την αφηγούνται. Το ότι κατέβηκε ο σύντροφος καθηγητής, όπως τον προσφωνούσαν τότε, ο σηµαντικός χειρουργός που κατάφερε να γιατρέψει τη σπηλαιώδη φυµατίωση, ήταν σηµαντικό θέµα γι’ αυτούς τους ανθρώπους οι οποίοι υπέφεραν από την ασθένεια εξαιτίας της εγγύτητας των χωριών µας µε την Κωπαΐδα.
Αυτό λοιπόν ήταν το πρώτο ερέθισµα. Πώς προχωρήσατε στην εκπόνηση της έρευνάς σας;
Το 1987, στο ιωβηλαίο των 150 χρόνων του Πανεπιστηµίου Αθηνών, σκεφτόµουν εφόσον είχα ολοκληρώσει τις σπουδές µου πώς θα βρω ένα θέµα για τη διδακτορική µου διατριβή. Ωστόσο σε σχέση µε τον Πέτρο Κόκκαλη υπήρχε µια αντικειµενική δυσκολία: είχαν περάσει µόλις 25 χρόνια από τη θανή του και είχα µια δυσκολία που δεν µπορούσα να υπερκεράσω. Συν ότι τα αρχεία για τη ζωή του, ιδιαίτερα της κεντρικής Ευρώπης και της Ελλάδας, ήταν κλειστά. Με αποτέλεσµα να επιλέξω τον πρώτο πρύτανη του Πανεπιστηµίου Αθηνών Κωνσταντίνο Σχινά. Οµως ποτέ δεν έφυγε από το µυαλό µου η εµβληµατική προσωπικότητα του Κόκκαλη, ο οποίος είχε διαγράψει σηµαντικότατη πορεία στο ιστορικό γίγνεσθαι και είχε ταυτιστεί στη συνείδησή µου µε την ανιδιοτελή προσφορά στον άνθρωπο.
Το 2003 βρήκα την Αθηνά Μαντά-Αγγελίδη (γεννηµένη το 1912), εγγονή της αδερφής του φιλόλογου γυµνασιάρχη Σωκράτη ∆ήµ. Κόκκαλη, πατέρα του Πέτρου, η οποία µου αφηγήθηκε όλα όσα είχε ακούσει από τον προπάππου της ∆ήµο Αναγν. Κόκκαλη τα πρώτα 12 χρόνια της ζωής της αλλά και από τον παραλίγο νονό της, τον ίδιο τον Πέτρο. Την άκουγα ανελλιπώς από τον Οκτώβριο του 2003 έως τις 23 Απριλίου του 2010. Γνώριζε τον Πέτρο προσωπικά. Μου έκανε εντύπωση πόσο παθιασµένη ήταν και πόσο ισχυρή µνήµη είχε. Μου περιέγραψε καταπληκτικές λεπτοµέρειες – κάποια στιγµή µάλιστα θεώρησα ότι ήταν παρατραβηγµένες, αλλά όλα ήταν ακριβέστατα. Γνώριζε τον φιλόλογο Σωκράτη, ενώ το 1924 πέθανε στο χέρια της ο παππούς του Πέτρου Κόκκαλη, ο περίφηµος ∆ήµος, γεννηµένος το 1829. Νοµίζω ότι ήρθε στη ζωή –µπορεί να ακούγεται λίγο υπερβολικό– µε µια αποστολή: να συνδράµει στη συγγραφή µιας βιογραφίας για τον Πέτρο Κόκκαλη. Την ώρα σχεδόν του επιθανάτιου ρόγχου µού είπε όσα µου είχε αφηγηθεί από το 2003 έως το 2010. Οκτώ ώρες διήρκεσε η διήγησή της και στη συνέχεια ξεψύχησε στα χέρια µου.
Ξεδιπλώνοντας το νήµα της αφήγησής σας για τη ζωή του Πέτρου Κόκκαλη, θα εστιάζατε στο πρόσωπο του πατέρα του;
O πατέρας του Σωκράτης (1856-1944) ήταν διάσηµος φιλόλογος. Είχε κονταροχτυπηθεί µε τον Αχιλλέα Τζάρτζανο –µε κριτή από τη µεριά του υπουργείου Παιδείας τον Γεώργιο ∆ροσίνη– στην υπόθεση των διαγωνισµών σχολικών βιβλίων. Επιλέχθηκε πρώτα το βιβλίο του Τζάρτζανου που φτάνει µέχρι τις µέρες µας και µετά του Κόκκαλη. Η οικογένεια του Σωκράτη Κόκκαλη του φιλολόγου συνδέεται µε τον Λουκά Παπαϊωάννου, καθηγητή Ανατοµίας, και τον Γεώργιο Σκλαβούνο, καθηγητή επίσης στην Ιατρική του Πανεπιστηµίου Αθηνών. Γράφτηκε στην Ιατρική όντας 15 χρόνων – τότε συνηθιζόταν αυτό. Το 1914 συστηµένος από τον µακρινό θείο του Γ. Σκλαβούνο πηγαίνει στο Πανεπιστήµιο Βερολίνου όπου βρίσκεται στον στενό κύκλο, στον οποίο συµµετείχε και ο Αλµπερτ Αϊνστάιν, του νοµπελίστα φυσικού Μαξ Πλανκ. Το 1915 µετακινήθηκε µε τον Πλανκ στην Ελβετία και συνέχισε τις σπουδές του στη Βέρνη. Το 1919 ολοκλήρωσε τη διδακτορική του διατριβή και κατέκτησε τον τίτλο του διδάκτορα. Τον Οκτώβριο του 1919 τον βρίσκουµε βοηθό του καθηγητή Ζάουερµπρουχ στην Πανεπιστηµιακή Χειρουργική Κλινική του Μονάχου.
Να υποθέσουµε ότι έζησε από κοντά το αποτυχηµένο «πραξικόπηµα της µπιραρίας» το 1923;
Φυσικά. Μάλιστα, ο τραυµατισµένος Αδόλφος Χίτλερ δέχτηκε τις πρώτες βοήθειες από τον Ζάουερµπρουχ και δύο βοηθούς του, τον Πέτρο Κόκκαλη και τον Ρούντολφ Νίσεν. Ο Πέτρος Κόκκαλης γνώρισε επίσης τον Λένιν. Αυτά µου τα αφηγήθηκε η Αθηνά Μαντά. Τα επαναστατικά ρεύµατα έφεραν τον Λένιν στη Ζυρίχη. Καθηγητής Κοινωνιολογίας στο πανεπιστήµιο της πόλης είναι ένας δαιµόνιος Ελληνας από την Κωνσταντινούπολη, ο Αβροτέλης Ελευθερόπουλος, ο οποίος είχε µαθητές τον Λένιν αλλά και τον έκπτωτο βασιλιά Κωνσταντίνο και τον Γεώργιο Β΄. Τη γνωριµία τους µου επιβεβαίωσαν και δύο βοηθοί που είχε στο πανεπιστήµιο στη Λαοκρατική ∆ηµοκρατία της Γερµανίας µετά το 1955. Τον καιρό του Μονάχου δε γνώρισε τον Μπέρτολτ Μπρεχτ, µε τον οποίο πολιορκούσαν µάλιστα και την ίδια γυναίκα, τη µετέπειτα κοµµουνίστρια ηθοποιό Κάρολα Νερ.
Από µια φιλοβασιλική και συντηρητική οικογένεια, ο Πέτρος Κόκκαλης έφτασε να γίνει υπουργός της Κυβέρνησης του Βουνού και µέλος του ΚΚΕ το 1944. Ακούγεται αρκετά οξύµωρο.
Ο Πέτρος ώσπου να αποκτήσει προσανατολισµό ακολουθούσε τις πολιτικές επιλογές του πατέρα του. Ωστόσο είχε περάσει στην κοινωνική και την πολιτική πρωτοπορία πολύ πριν να γίνει ΚΚΕ. Καθώς θεράπευε τη σπηλαιώδη φυµατίωση –αυτή η µάστιγα της εποχής είχε χτυπήσει και τις οικογένειες των ισχυρών της Ελλάδας– το κατεστηµένο τον προσέγγισε. Αυτό δεν τον εµπόδιζε να επισκέπτεται τα κοινωνικά ιατρεία τα οποία έφτιαξε ο Βενιζέλος από το 1929 ενώ παράλληλα στην πελατεία του ήταν η οικογένεια του Παναγή Τσαλδάρη και δύο πριγκίπισσες (µε αποτέλεσµα να γίνει ο προσωπικός γιατρός της δυναστείας των Γλίξµπουργκ). Είχε ενδιαφέροντα που δεν ταίριαζαν στο κοινώς αποδεκτό για τη µεσοαστική τάξη τού µεσοπολέµου. Οµως τον αποδέχονταν, ήταν άνθρωπος εύχαρις, είχε χιούµορ, ήταν ευφυέστατος. Φυσικά τα µέλη της τάξης του δεν πίστευαν ότι η παιδεία του και η εγγύτητά του µε τις πολιτισµικές ιδέες της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας θα γίνονταν η βάση για να περάσει στην Αριστερά. Ετσι ενοχλήθηκε το κατεστηµένο της εποχής εκείνης καθώς ένιωσε ότι ο Κόκκαλης τους γύρισε την πλάτη. ∆εν µπορούσαν να δεχτούν ότι ηττήθηκαν κατά κράτος από τον Κόκκαλη. Τους χτύπησε εκεί που δεν µπορούσαν να τον χτυπήσουν: στο ήθος, στην πίστη του για τον άνθρωπο και την επιστηµονική του αξία. Οφείλω να οµολογήσω βέβαια ότι ο Κωνσταντίνος Καραµανλής στην πρώτη του πρωθυπουργική θητεία έδωσε άδεια να ταφεί στο Α΄ Νεκροταφείο, ενώ όταν κέρδισε τις εκλογές το 1956 του είπε να έρθει στην Ελλάδα πιστεύοντας ό,τι θέλει χωρίς να κάνει τοποθετήσεις στον δηµόσιο χώρο.
Όταν βρέθηκε στην υπερορία είχε έρθει σε σύγκρουση µε το γραφειοκρατικό στρώµα που άρχισε να συγκροτείται στην ανατολική Ευρώπη;
Εκτιµώ πως όχι. Στις σηµειώσεις που είδα στα ενδότερα της ψυχής του υπήρχε αυτή η περίσκεψη. ∆εν ήρθε όµως ποτέ σε ανοιχτή σύγκρουση µε το ΚΚΕ. Ηταν πάντα ένας κοµµουνιστής που ακολουθούσε τα απελευθερωτικά προτάγµατα. Καθώς λοιπόν δεν ήθελε να προδώσει τον βαθύτερο κοµµουνιστή Πέτρο Κόκκαλη, γι’ αυτό το 1955 –έως τότε ασχολούνταν µε την κοµµατική λάτρα– τα άφησε όλα πίσω του και στράφηκε στη χειρουργική έρευνα. Βέβαια, ακόµη και τότε παρέµεινε κοµµουνιστής, ευαίσθητος, στοχαστικός – το ΚΚΕ το είχε µέσα του ως ένα από τα πιο ιερά εικονίσµατα αν και δεν ενέκρινε την πρακτική που ακολουθούσαν οι κοµµατικοί κοµισάριοι.
Στη χειρουργική πρωτοπορία άνοιξε έναν δρόµο µοναδικό οδηγώντας στην πετυχηµένη πρώτη µεταµόσχευση καρδιάς. Ο Βλάντιµιρ Πέτροβιτς Ντέµικοβ βρισκόταν στην πρωτοπορία των πειραµάτων που έκαναν για τη µεταµόσχευση καρδιάς σε άνθρωπο. Αυτόν γνώρισε ο Πέτρος Κόκκαλης και έκτοτε τον βοήθησε να συστηµατοποιήσει τα πειράµατα µε τις µεταµοσχεύσεις. Υπήρξε άνθρωπος των υπερβάσεων.
Σας είπε κάτι ο Σωκράτης Κόκκαλης για τον πατέρα του που σας έχει εντυπωθεί στη µνήµη;
Οταν µου µίλησε για πρώτη φορά για τον πατέρα του µου είπε ότι ήταν µοναδικός άνθρωπος, ευφυέστατος, οξυδερκής και πολυσχιδής και δάκρυσε. Κατάλαβα ότι η απαρχή της ζωής του προέδρου είναι πως έχει σηµατωρό στη ζωή του τον πατέρα του.
Ο Σωκράτης Κόκκαλης για τον πατέρα του
Ας είναι οι λίγες αυτές σκέψεις μικρό και ευλαβικό μνημόσυνο για τη μεγάλη ψυχή του ριζοσπάστη οραματιστή Πέτρου Σωκρ. Κόκκαλη που πέρασε συνειδητά και ολόθυμα κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου από τον αντιβενιζελισμό στον λενινισμό και με την ευρεία του κατανόηση, το ήθος, την αξιοπρέπεια, την οξυδέρκεια, την ανυστεροβουλία και τη μεγαλοσύνη επηρέασε όσο κανείς άλλος τη γενιά του αφήνοντας πίσω σήμερα πολύτιμη παρακαταθήκη τις αξίες και τα ιδανικά του. (Από τον πρόλογο του βιβλίου.)
INF0
Το βιβλίο «Πέτρος Σωκράτους Κόκκαλης (1896-1962). Ο αστός επαναστάτης ιατρός από τον αντιβενιζελισμό στο λενινισμό» κυκλοφορεί από τον εκδοτικό οίκο Α.Α. Λιβάνη
*Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Documento