Μια συζήτηση με την ψυχίατρο και συγγραφέα Χλόη Κολύρη η οποία συνυπογράφει το κείμενο της παράστασης που ανεβαίνει στην Πειραιώς 260
Η Χλόη Κολύρη είναι διακεκριμένη ψυχίατρος, αναλύτρια και συγγραφέας του βιβλίου «Το φύλο σαν δόλωμα». Είναι πρωτοπόρα στις σπουδές φύλου, δραστηριοποιείται ενεργά σε συλλογικότητες και αυτή την περίοδο προετοιμάζει το νέο βιβλίο της με θέμα το γήρας. Μιλήσαμε με αφορμή τις ανατρεπτικές «Βάκχες» του Ευριπίδη που παρουσιάζονται στην Πειραιώς 260 στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών – Επιδαύρου. Η ίδια συνυπογράφει το κείμενο μαζί με την Ελλη Παπακωνσταντίνου και την καθηγήτρια Φιλοσοφίας Κάκια Γουδέλη. Η συζήτηση ξεκίνησε από τη γοητεία του μάντη Τειρεσία και το παράδοξο σύμπαν του Διονύσου και έφτασε στα προνόμια της πατριαρχίας και στην τρυφερότητα απέναντι στις θηλυκές ταυτότητες.
Οι «Βάκχες» της Ελλης Παπακωνσταντίνου αποτελούν μια πρωτότυπη ανάγνωση της ευριπίδειας τραγωδίας, η οποία παντρεύει τον αρχαίο μύθο με την έρευνα πάνω στη ρευστότητα των φύλων. «Η τάση να διαβάζουμε με άλλον τρόπο τα κλασικά κείμενα –οι «Βάκχες» είναι ένα έργο πάνω στο οποίο θεμελιώθηκε η δυτική σκέψη– αποτελεί έναν ολόκληρο κλάδο των ανθρωπιστικών σπουδών που αποκαλείται Παράλληλες Λογοτεχνίες. Αυτή η επιστήμη προσπαθεί να ανατρέψει και να αναδομήσει τον κλασικό τρόπο πρόσληψης ενός λογοτεχνικού κειμένου που καθορίζει η νεωτερικότητα», εξηγεί η Χλόη Κολύρη.
Το δράμα του Ευριπίδη εκτυλίσσεται στη Θήβα και διερευνά τις άγριες επιθυμίες, την ομορφιά των μεταμφιέσεων, το παιχνίδι των ταυτοτήτων. Η Χλόη Κολύρη είναι γοητευμένη από τη φιγούρα του Τειρεσία, ο οποίος εκτός από τις μαντικές του ικανότητες αλλάζει και φύλο. «Με συγκινεί βαθιά η παρουσία του Τειρεσία. Είναι ένα πρόσωπο της μυθολογίας που έχει ζήσει με διαφορετικό φύλο από τη στιγμή που η θεά Ηρα τον τιμώρησε. Ο Τειρεσίας αποτελεί εμβληματική μορφή και στην ψυχανάλυση γιατί προμαντεύει τα πάντα –όλα αυτά που συμβαίνουν στον Οιδίποδα– παρόλο που ο ίδιος είναι τυφλός. Αποτελεί εννοιακό πρόσωπο για την κλασική και τη σύγχρονη σκέψη».
Ο Διόνυσος της υπερβολής και του παράδοξου
Είναι δύσκολο να σκεφτούμε τις «Βάκχες» έξω από τους συμβολισμούς που φέρει ο Διόνυσος, ο οποίος πρωταγωνιστεί ως ανθρωποποιημένος θεός. «Η διαπλοκή του μύθου με τα αισθήματα και τις νοητικές προσλήψεις πραγματοποιείται μέσα από τη μορφή του Διονύσου. Αυτές είναι οι «Βάκχες». Το διονυσιακό στοιχείο έρχεται σε πλήρη αντίθεση με το απολλώνιο, αν μπορώ να χρησιμοποιήσω στη συζήτηση και τη νιτσεϊκή ορολογία. Ο Απόλλωνας εκφράζει τη συμμετρία, το φως και την κανονικότητα. Ο Διόνυσος αντιπροσωπεύει την υπερβολή, τη μέθη, το παράδοξο και την κατάρρευση» επισημαίνει η κ. Κολύρη, που ξεκαθαρίζει ότι η παράσταση δεν είναι ούτε αυτοαναφορική ούτε κλεισμένη σε γυάλα, αντιθέτως επιχειρεί να συνομιλήσει με σύγχρονες καταστάσεις. «Μας ενδιαφέρει το πολιτικό στοιχείο όπως το θέτει ο Αριστοτέλης, όχι όπως το προσεγγίζουν τα πολιτικά κόμματα. Είμαστε προσανατολισμένες στο σήμερα, στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι μπορούν να προσλάβουν τις έννοιες και να τις χρησιμοποιήσουν για να κατακτήσουν ελευθερία. Ζούμε σε γκρίζα εποχή, φυσικά αναφέρομαι και στα πρόσφατα εκλογικά αποτελέσματα που μοιραστήκαμε. Ποτέ δεν σκεφτήκαμε τις “Βάκχες” έξω από το πεδίο της γεγονικότητας και μακριά από την πραγματικότητα που ζούμε. Το έργο έχει πολιτικό χρώμα και αφορά το ζήτημα της ανθρώπινης αυτοδιάθεσης και απελευθέρωσης από όλα αυτά που δεσμεύουν και υποτάσσουν σε ένα πλαίσιο εξουσίας. Διαβάζουμε τον Διόνυσο ως τον άνθρωπο που έρχεται να καταλύσει τις δομές του Πενθέα στο βασίλειο των Θηβών, όχι για να τοποθετήσει μια νέα εξουσία στη θέση της παλιάς, αλλά για να αφήσει ανοιχτές όλες τις δυνατότητες».
Ο queer Ευριπίδης και η κανονικότητα
Πώς τοποθετείται η ψυχαναλυτική και queer ματιά απέναντι στο ευριπίδειο έργο; «Η ανάγνωση που κάνουμε είναι αποδομητική. Η queer ψυχανάλυση που υπηρετούμε ξεφεύγει από την κλασική φροϊδική προσέγγιση που έχουμε διδαχτεί και στέκεται δίπλα στις queer “Βάκχες”. Υπάρχει αποδόμηση των “κανονικοτήτων” σε σχέση με το αρσενικό και το θηλυκό, σε σχέση με την πατριαρχία και με τα προνόμια που φέρει. Η Ελλη Παπακωνσταντίνου έχει δουλέψει με μεγάλη ένταση πάνω σε αυτό το κομμάτι. Υπάρχει μεγάλη ευαισθησία για τη θηλυκή ταυτότητα» προσθέτει η κ. Κολύρη.
Οι συζητήσεις για το φύλο έχουν αναδυθεί στη δημόσια σφαίρα και καταλαμβάνουν σημαντικό χώρο στις θεατρικές σκηνές. Αναρωτιέμαι αν τα συγκεκριμένα περιεχόμενα έχουν τη δυναμική να ξεπεράσουν τον ακαδημαϊκό και καλλιτεχνικό χαρακτήρα τους και να αναδιαμορφώσουν τους πραγματικούς όρους ζωής. Μου δίνει τη δική της απάντηση: «Αυτήν τη στιγμή η mainstreem σκέψη και τα καπιταλιστικά προτάγματα προσπαθούν να οικειοποιηθούν και να χρησιμοποιήσουν για τους σκοπούς τους το queer στοιχείο και τις σπουδές φύλου. Υπάρχει μια επίφαση αποδοχής και συναίνεσης. Το ερώτημα που μου θέσατε είναι σωστό. Γίνονται οι απαραίτητες αναδομήσεις και στην κοινωνία ή το μήνυμα παραμένει εγκλωβισμένο σε μια queer μειονότητα και σε μια κοινότητα διανοουμένων; Αυτά τα νοήματα νομίζω πως μπορούν να φτάσουν πραγματικά στον κόσμο με την πιο ανθρώπινη γλώσσα που υπάρχει. Με τη γλώσσα της τέχνης».
Η κ. Κολύρη καταλήγει ότι οι queer «Βάκχες» δεν απέχουν από το πνεύμα της αρχαίας τραγωδίας. «Ο Ευριπίδης κριτικάρει την τάση των ανθρώπων να πιστεύουν πως υπάρχει μόνο η “κανονικότητα”. Εκείνος το έθεσε πρώτος, όχι εμείς».
INF0: 4,5,6/7, Πειραιώς 260
